اطلاعات عمومی
سکته مغزی چیست؟
وقتی خون‌رسانی به قسمتی از مغز دچار اختلال شود، سکته مغزی اتفاق می‌افتد. این عارضه باعث کمبود اکسیژن و در نتیجه بروز آسیب مغزی خواهد شد.
سکته مغزی به ۲ گروه تقسیم می‌شود:
- سکته مغزی ایسکمیک ( که ناشی از وجود لختهٔ خون در مغز است)
- سکته مغزی خون‌ریزی‌دهنده یا هموراژیک (که ناشی از پارگی رگ خونی در مغز است)
بیش از 80 درصد از سکته‌‌های مغزی از نوع ایسکمیک هستند.
اگر علائم سکته مغزی (که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم) در عرض چند دقیقه تا چند ساعت، کاملاً از بین برود و صدمه‌ای در بیمار ایجاد نکند، به آن حمله ایسکمی گذرا (TIA) می‌گویند.
حمله ایسکمی گذرا، زنگ خطری است که نشان می‌دهد بیمار در معرض خطر سکته مغزی قرار دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که از هر سه نفری که TIA دارند، یک نفر دچار سکته مغزی می‌شود.
طبق گفتهٔ رئیس انجمن مغز و اعصاب ایران، هر سال حدود ۱۸۰ هزار نفر در ایران دچار یکی از انواع سکته مغزی می‌شوند و سن ابتلا به سکته مغزی نسبت به سال‌های گذشته، 10 سال کاهش پیدا کرده است.
بد نیست بدانید که سکته مغزی سومین عامل مرگ‌ومیر در میان شهروندان ایرانی است؛ با این حال 80 درصد از عوامل ایجاد سکته مغزی قابل پیشگیری است.
علائم و نشانه‌ها
علائم و نشانه‌های بروز این بیماری، به نوع سکته مغزی و محل وقوع آن بستگی دارد و ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد؛ با این حال مهم‌ترین علائم آن عبارتند از:
- ازدست‌دادن هوشیاری
- ازدست‌دادن بینایی در یک یا هر دو چشم
- استفراغ یا سردرد شدید
- ضعف یا فلج ناگهانی در بازو، پاها یا صورت
- بروز مشکل ناگهانی در راه‌رفتن، تکلم یا درک کلمات
عوامل مؤثر در ابتلا
عوامل موثر در ابتلا به سکته مغزی یا قابل‌کنترل هستند، یا غیرقابل‌کنترل.
مهم‌ترین عوامل غیرقابل‌کنترل عبارتند از:
- سن: افرادی که بالاتر از 55 سال هستند، در معرض خطر بیشتری برای سکته مغزی قرار دارند.
- سابقهٔ خانوادگی: سابقهٔ سکته مغزی یا ابتلا به برخی بیماری‌های قلبی عروقی در خانواده، خطر این بیماری را افزایش می‌دهد.
- جنسیت: مردان بیشتر از زنان در معرض خطر سکته مغزی هستند.
- تکرار بیماری: سابقهٔ قبلی سکته مغزی یا TIA از دیگر زنگ خطرهاست.
مهم‌ترین عوامل قابل‌کنترل نیز عبارتند از:
- بیماری‌های متابولیک مثل دیابت کنترل‌نشده یا کلسترول بالا، ریسک سکته مغزی را بالا می‌برند.
- استفاده از قرص‌های ضدبارداری یا هورمون‌درمانی که شامل استروژن است، خطر سکته مغزی را افزایش می دهد.
- فیبریلاسیون دهلیزی، فشار خون بالا، بیماری‌های دریچه‌ای قلب و سکتهٔ قلبی خطر سکته مغزی را افزایش می‌دهد.
- استعمال سیگار، مصرف الکل و مصرف مواد محرک مانند کوکائین و آمفتامین باعث سکته مغزی می‌شود.
علائم هشدار
در صورت مشاهدۀ علائم زیر، بیمار باید به سرعت به بیمارستان مراجعه کند:
- اختلال در حفظ تعادل یا هماهنگی
- کاهش بینایی یا دوبینی
- خونریزی غیرمعمول یا شدید
- آویزان‌شدن یک طرف صورت فرد به هنگام لبخندزدن
- هنگامی که فرد دو دست خود را بالا می‌آورد یک دست به سمت پایین حرکت کند یا یک دست قادر به بلندشدن نباشد
- اختلال در گفتار و عدم توانایی بیان عبارات ساده
تشخیص
از بدو ورود به بیمارستان، با توجه به اینکه انواع سکته مغزی علائم متفاوتی دارند، تیم پزشکی به‌سرعت وارد عمل شده و سعی می‌کنند در ابتدا، نوع سکته مغزی و علل احتمالی بروز علائمی مانند تومور مغزی یا واکنش دارویی را بررسی کنند.
روش اصلی و ارجح در تشخیص سکته مغزی، تصویربرداری سی تی اسکن است؛ اما ممکن است پزشکان از سایر روش‌های تشخیصی مثل آزمایش خون، ام‌آرآی و… هم برای بررسی بیشتر کمک بگیرند.
بررسی‌های بالینی
در مرحلهٔ اول، پزشک با معاینه و گرفتن شرح‌حال از بیمار سعی می‌کند دلیل سکته مغزی و تمایز بین سایر اختلالات در تشخیص افتراقی سکته مغزی را پیدا کند.
بررسی‌های بالینی شامل موارد زیر است:
- تعداد ضربان قلب
- میزان فشارخون
- اندازه‌گیری تعداد تنفس
- تب
- معاینهٔ عصبی برای بررسی تأثیر سکته مغزی بر سیستم عصبی
- شرح حال و معاینهٔ فیزیکی
احتمالاً پزشک از بیمار دربارهٔ تزریق انسولین یا مصرف داروهای خوراکی کاهندهٔ قند خون، سابقهٔ تشنج، مصرف بیش از حد یا سوء مصرف دارو، ضربه به سر و…. سؤالاتی بپرسد. این شرح حال می‌تواند به پزشک برای تشخیص بهتر کمک کند.
بررسی‌های آزمایشگاهی
آزمایش خون
آزمایش خون برای بررسی وضعیت انعقادی، بالا یا پایین‌بودن قند خون، شمارش کامل خون، چربی خون و بررسی عفونت انجام می‌شود.
بررسی‌های تصویربرداری
سی تی اسکن
سی‌تی‌اسکن از اشعهٔ ایکس برای ایجاد تصویری دقیق از مغز استفاده می‌کند. این روش می‌تواند بین سکته مغزی ایسکمیک، هموراژیک، تومور و سایر اختلالات مغزی تمایز قائل شود.
در برخی از بیماران، پیش از انجام سی‌تی‌اسکن ماده‌ای حاجب را به جریان خون تزریق می‌کنند تا هنگام تصویربرداری رگ‌های خونی گردن و مغز با جزئیات بیشتری نمایش داده شود.
MRI
MRI از امواج رادیویی قدرتمند و میدان مغناطیسی برای ایجاد نمای دقیق از مغز استفاده می‌کند. MRI می‌تواند بافت آسیب‌دیدهٔ مغز در اثر سکته مغزی ایسکمیک و خونریزی مغزی را تشخیص دهد.
در این روش هم پزشک ممکن است برای مشاهدهٔ شریان‌ها، سیاهرگ‌ها و جریان خون با جزئیات بیشتر، ماده‌ای را به رگ خونی تزریق کند.
آنژیوگرافی مغزی
در این روش تصویربرداری، پزشک یک لولهٔ نازک و انعطاف‌پذیر (کاتِتِر) را از طریق یک برش کوچک (معمولاً در کشالهٔ ران) وارد رگ می‌کند و آن را از طریق شریان‌های اصلی به داخل شریان کاروتید هدایت می‌کند.
بعد هم ماده‌ای را به رگ‌های خونی تزریق می‌کند تا آن‌ها را تحت تصویربرداری اشعه ایکس قابل مشاهده کند. این روش یک تصویر و نمای دقیق از شریان‌های مغز و گردن ارائه می‌دهد.
اکوکاردیوگرافی قلب یا اکوی قلب
اکوکاردیوگرافی از امواج صوتی برای ایجاد تصاویر دقیق از قلب استفاده می‌کند. اکوکاردیوگرام می‌تواند منبع لخته‌هایی که ممکن است از قلب به مغز رسیده و باعث سکته شده باشد را پیدا کند.
سونوگرافی کاروتید
در این روش هم امواج فراصوت، تصاویر دقیقی از شریان‌های کاروتید گردنی ثبت می‌کنند. این روش سونوگرافی، تجمع رسوبات چربی (پلاک) و جریان خون شریان‌های کاروتید را نشان می‌دهد.
درمان
سکته مغزی یک فوریت پزشکی است و درمان سریع آن بسیار مهم است. اقدام درمانی به‌موقع می‌تواند آسیب مغزی و سایر عوارض را به شدت کاهش دهد.
خبر خوب اینکه در حال حاضر تعداد افرادی که در اثر سکته مغزی جان خود را از دست می‌دهند، نسبت به گذشته کمتر است. همچنین، درمان‌های مؤثر می‌توانند به پیشگیری از ناتوانی ناشی از سکته کمک کنند.
درمان دارویی
درمان اورژانسی سکته مغزی به نوع سکته مغزی (ایسکمیک یا هموراژیک) بستگی دارد. برای درمان سکته مغزی ایسکمیک، پزشکان باید به‌سرعت جریان خون را به مغز بازگردانند.
سکته مغزی ایسکمیک
داروهای ترمبولیتیک یا داروهای از بین برندهٔ لخته
تزریق وریدی داروهایی که می‌توانند لخته را حل کنند، باید در عرض 3 تا 4/5 ساعت از شروع اولین علائم انجام شود. هرچه تزریق دارو سریع‌تر صورت گیرد، نه تنها شانس بقا افزایش می‌یابد، بلکه عوارض سکته نیز کاهش خواهد یافت.
تزریق وریدی داروهایی مانند آلتپلاز، درمان استاندارد سکته مغزی ایسکمیک است. این دارو با حل‌کردن لختهٔ خون که باعث انسداد عروق مغزی شده است، جریان خون را به حالت قبل باز می‌گرداند.
سکته مغزی هموراژیک:
در سکتهٔ هموراژیک ما با یک خونریزی در مغز روبه‌رو هستیم؛ بنابراین درمان دارویی با تمرکز بر کنترل خونریزی و کاهش فشار مغز است تا بیمار برای اتاق عمل و خارج‌کردن لختهٔ خونی آماده شود.
در سکته مغزی هموراژیک، پزشک داروهایی برای کاهش فشار مغز (فشار داخل جمجمه‌ای)، کاهش فشارخون در صورت بالابودن آن، جلوگیری از اسپاسم عروق خونی و جلوگیری از تشنج تجویز می‌کند.
درمان غیردارویی
سکته مغزی ایسکمیک
اندارترکتومی کاروتید
شریان‌های کاروتید رگ‌های خونی هستند که در اطراف گردن قرار دارند و به مغز خون‌رسانی می‌کنند. در این جراحی پلاک‌های مسدود‌کنندهٔ شریان کاروتید برداشته می‌شوند و در نتیجه، خطر سکته مغزی ایسکمیک مجدد کاهش می‌یابد.
اندارترکتومی کاروتید به‌ندرت به‌عنوان یک درمان اورژانسی انجام می‌شود.
آنژیوپلاستی کاروتید و استنت گذاری
در آنژیوپلاستی، پزشک یک لوله توخالی بلند (کاتِتِر) را همراه با یک بالون کوچک از طریق شریانی در کشالهٔ ران به شریان‌های کاروتید هدایت می‌کند. سپس بالون باد می‌شود تا شریان باریک‌شده گشاد، و لختهٔ خون رد شود.
البته ممکن است پزشک یک لوله فلزی به نام استَنت را برای کاهش احتمال تنگی مجدد شریان در آن ناحیه قرار دهد.
سکته مغزی هموراژیک
جراحی
اگر ناحیهٔ خونریزی زیاد باشد، پزشک متخصص مغز و اعصاب، بیمار را برای برداشتن خون و کاهش فشار مغز، به جراح مغز و اعصاب ارجاع می‌دهد. روش‌های متعددی برای جراحی وجود دارد که جراح با توجه به شرایط بیمار تصمیم می‌گیرد که چه انتخابی داشته باشد.
تغذیه و مکمل
رژیم غذایی
یک رژیم غذایی سالم، خطر ابتلا به انواع بیماری‌ها مانند فشار خون بالا، دیابت، کلسترول بالا، بیماری‌های قلبی-عروقی و چاقی را کاهش می‌دهد. نکته اینجاست که تمام این بیماری‌هایی که نام بردیم، احتمال بروز سکته مغزی را افزایش می‌دهند.
پس با انتخاب وعده‌های غذایی سالم می‌توانید تا حد زیادی از بروز سکته مغزی جلوگیری کنید.
البته نباید فراموش کنید که ژنتیک، سابقهٔ سکته مغزی قبلی، سن، جنس، وزن فعلی، توزیع چربی در بدن، عادات غذایی و سطح آمادگی جسمانی نیز بر خطر بروز سکته مغزی تأثیر دارند.
برای پیشگیری از سکته مغزی، می‌توانید در رژیم غذایی خود موارد زیر را در نظر بگیرید و رعایت کنید:
- غذاهای متنوع بخورید
- با حفظ تعادل در مقدار کالری مصرفی روزانه، وزن خود را در محدوده‌ٔ سالم نگه دارید
- مصرف غلات، سبزیجات و میوه‌ها را افزایش دهید
- غذاهایی را انتخاب کنید که حاوی مقادیر کم‌چربی اشباع‌شده و کلسترول هستند
- به مقادیر قند محصولاتی که مصرف می‌کنید، دقت کنید. مقدار این قند‌ها باید کم تا متوسط باشند
- به مقدار نمک موجود در محصولات توجه کنید. مقدار نمک مصرفی باید در محدوده‌ٔ سالم باشد.
مکمل‌ها
شواهد علمی چندانی دربارهٔ پیشگیری از سکته مغزی با مصرف مکمل‌ها و ویتامین‌ها وجود ندارد.
در حال حاضر مکمل‌های غذایی یا داروی گیاهی تأیید‌شده‌ای هم به‌منظور درمان یا پیشگیری از سکته مغزی وجود ندارد.
بهتر است به‌جای استفاده از مکمل‌های غذایی مختلف با کنترل فشار خون، کاهش وزن، ورزش، قطع مصرف الکل و سیگار، خطر سکته مغزی را تا حد زیادی کاهش دهید.
با این حال پزشک ممکن است در کنار رژیم دارویی مصرف یک سری مکمل‌ها را با توجه به شرایط و بیماری‌های زمینه‌ای بیمار در دستور کار خود قرار دهد.
زندگی با سکته مغزی
خودمراقبتی
نکات که در ادامه می‌خوانید، زیر به شما کمک می‌کند که وضعیت سلامتی‌تان را پایدار کرده و از بروز دوباره‌ٔ سکته جلوگیری کنید.
قند خون خود را کنترل کنید
دیابت خطر ابتلا به سکته مغزی را افزایش می‌دهد. در صورت افزایش قند خون یا ابتلا به دیابت، قند خون خود را کنترل کنید و داروهای تجویز شده را طبق دستور پزشک و به‌صورت منظم مصرف کنید.
فشار خون خود را کنترل کنید
فشارخون بالا و کنترل‌نشده، خطر سکته مغزی را افزایش می‌دهد. برای کنترل فشارخون رژیم غذایی و رژیم دارویی خود را رعایت کنید.
کلسترول و چربی‌های اشباع شده را در رژیم غذایی خود کاهش دهید
در صورتی که نمی‌توانید کلسترول خود را تنها از طریق تغییرات رژیم غذایی کنترل کنید، پزشک ممکن است داروهای کاهش‌دهندهٔ کلسترول برای شما تجویز کند.
سیگار نکشید!
نیکوتین و سایر مواد شیمیایی موجود در سیگار باعث آسیب به عروق خونی می‌شوند و خطر ابتلا به سکته مغزی را افزایش می‌دهند.
وزن خود را در محدوده‌ٔ سالم حفظ کنید
اگر اضافه وزن دارید، با کمک پزشک یک برنامهٔ کاهش وزن تنظیم کنید. شاید لازم باشد با یک متخصص تغذیه هم صحبت کنید.
استرس خود را کنترل کنید
استرس باعث افزایش فشارخون می‌شود و کنترل استرس و غلبه بر آن مؤثر است. برای کنترل استرس مشورت با روانپزشک گزینهٔ مناسبی است.
داروهای خود را مرتب مصرف کنید
اگر سابقهٔ سکته مغزی ایسکمیک یا حملهٔ ایسکمی گذرا (TIA) داشته‌اید، پزشک ممکن است داروهایی برای کمک به کاهش خطر ابتلا‌ی مجدد به سکته تجویز کند.
داروهای ضد پلاکت مانند آسپرین یا کلوپیدوگرل به کاهش بروز مجدد سکته کمک می‌کند. هیچوقت مصرف این دارو را فراموش نکنید.
محیط زندگی خود را ایمن کنید
از هر چیزی که باعث افتادن و ضربه‌خوردن به سرتان می‌شود، دوری کنید. از صندلی لق گرفته تا یک سرامیک لیز! عصا یا واکر تا حد زیادی به شما کمک می‌کند که هنگام راه‌رفتن تعادل خود را حفظ کنید.
توانبخشی
سکته مغزی از شایع‌ترین علت‌های ناتوانی در بزرگسالان است. توانبخشی می‌تواند به بیماران سکته مغزی کمک کند که بخشی یا تمام عملکردهای آسیب‌دیدهٔ ناشی از سکته مغزی را بازیابند. توانبخشی می‌تواند شامل گفتاردرمانی، فیزیوتراپی و کاردرمانی باشد.
فیزیوتراپی
فیزیوتراپی به بیمار کمک می‌کند مهارت‌ها و توانایی‌های حرکتی را که به‌دلیل سکته از دست داده است، دوباره به دست بیاورید.
کاردرمانی
کاردرمانی شامل تمرین‌هایی با محوریت آموزش بیمار برای انجام فعالیت‌های روزمره مانند غذاخوردن، آشامیدن، نوشیدن، لباس‌پوشیدن، استحمام، آشپزی، خواندن، نوشتن و استفاده از توالت است.
گفتاردرمانی
گفتاردرمانی به بیمار برای بهبود اختلال تکلم ناشی از سکته مغزی کمک می‌کند.
ورزش
ورزش‌های هوازی خطر سکته مغزی را کاهش می‌دهند و اثرات زیر را روی بدن دارند:
- کاهش فشار خون
- بهبود سلامت کلی عروق خونی و قلب را
- کاهش وزن، کنترل دیابت و کاهش استرس
سعی کنید حداقل دو ساعت‌ونیم در هفته ورزش با شدت متوسط داشته باشید.
دقت کنید که برنامهٔ ورزشی خود را به‌آرامی شروع کنید و به‌تدریج پیش ببرید. فعالیت بدنی با شدت متوسط برای اکثر افراد بی‌خطر است؛ اما بهتر است همیشه پیش از شروع یک برنامهٔ ورزشی، با پزشک خود مشورت کنید.
ورزش با شدت کم هم، اگر به‌صورت روزانه انجام شود، فواید سلامتی بسیاری در بلند‌مدت دارد و خطر بروز مشکلات قلبی را که منجر به سکته مغزی می‌شوند، کاهش می‌دهد.
علاوه بر این، ورزش با شدت کم مثل پیاده‌روی، انجام کارهای خانه و…، خطر آسیب کمتری دارند و برای افرادی که محدودیت دارند توصیه می‌شود.
لازم به ذکر است بیمارانی که دچار سکته مغزی شده‌اند، باید فعالیت ورزشی خود را مطابق با اصول و دستورالعمل پزشک و فیزیوتراپیست ادامه دهند.
سلامت روان
سکته مغزی، مغز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و مغز، رفتار و احساسات ما را کنترل می‌کند.
بیشتر بیماران بعد از سکته، عوارضی مانند فراموشی، بی‌دقتی یا سردرگمی، احساس خشم، اضطراب یا افسردگی (مهم‌ترین اثر سوء سکته مغزی روی سلامت روان بیمار) را تجربه می‌کنند.
حتی ممکن است گاهی اوقات احساس درماندگی، ناامیدی و بی‌تفاوتی کنند یا تغییرات خلقی و میل جنسی کمتری داشته باشند.
این عوارض می‌توانند زندگی بیمار را تغییر بدهد و بر سلامت عاطفی – به اندازهٔ عملکرد فیزیکی – تأثیر بگذارد.
حفظ عزت نفس و ارتباط با دیگران، تاثیر به‌سزایی در بهبود افسردگی و سلامت روان بعد از سکته مغزی دارد.
چندین روش ممکن است به بیماران در این زمینه کمک کند:
- به خودتان سخت نگیرید و بپذیرید که بهبود فیزیکی و عاطفی نیازمند تلاش و گذشت زمان است. حتی تغییرات کوچک به سمت بهبودی و پیشرفت خود را جشن بگیرید.
- از دوستان و خانوادهٔ خود درخواست کمک کنید. اطرافیان شما علاقه‌مندند به شما کمک کنند؛ اما شاید ندانند که چگونه می‌توانند به شما کمک کنند. پس درخواست‌های خود را به‌صورت شفاف با آن‌ها مطرح کنید.
- اگر علائم افسردگی دارید، بهتر است هرچه سریع‌تر به یک متخصص روانپزشکی مراجعه کنید.
از علائم افسردگی می‌توان به غم و اندوه شدید، پرهیز از تعاملات اجتماعی با خانواده یا دوستان، علاقه‌نداشتن به انجام کارهایی که زمانی از آن‌ها لذت می‌بردید، اختلال در خواب، کاهش سطح انرژی، تغییر در عادات غذایی، افزایش یا کاهش وزن ناگهانی و… اشاره کرد.
داروها
- آسپرین
- کلوپیدوگرل
- آتورواستاتین
بدون دیدگاه