اضافه وزن چیست؟ اگر وزن فرد بالاتر از حد نرمال جامعه باشد، اضافه وزن دارد. برای محاسبه اضافه وزن یا میزان چاقی از شاخص تودهٔ بدنی (BMI) استفاده می‌شود.
شاخص تودهٔ بدنی چیست؟ حاصل تقسیم وزن به کیلوگرم بر مجذور قد به متر.
- اضافه وزن: شاخص تودهٔ بدنی بین ۲۵ تا ۲۹/۹
- چاقی: شاخص تودهٔ بدنی ۳۰ یا بیشتر
- چاقی مفرط: ۴۰ یا بیشتر (در صورت ابتلای فرد به سایر بیماری‌ها، شاخص تودهٔ بدنی ۳۵ یا بیشتر هم چاقی مفرط به شمار می‌رود.)
تعریف‌های بالا از نظر بالینی مفید هستند اما احتمال بروز خطرات ناشی از چاقی و اضافه‌وزن (افزایش شاخص تودهٔ بدنی) به میزان قابل توجهی از فردی به فرد دیگر متفاوت است.
درمان‌های مؤثر در کاهش وزن افراد چاق
رژیم غذایی کاهش وزن
انواع مختلفی رژیم غذایی برای کاهش متعادل وزن وجود دارد:
- کم‌کالری متعادل
- کم‌کالری-کم‌چرب
- کم‌کالری-چربی متوسط
- کم‌کربوهیدرات
- مدیترانه‌ای
فرقی ندارد کدام مورد را انتخاب کنید، پایبندی به رژیم غذایی نقش مهمی در کاهش وزن ایفا می‌کند. تمرکز روی گروه‌های اصلی مواد غذایی هم لازم نیست، تنها توصیه می‌شود انرژی دریافتی فرد نسبت به انرژی مصرفی‌اش کم‌تر شود. ضمناً مشاورهٔ تغذیه مخصوصاً در سال اول شروع رژیم، کاهش وزن را آسان‌تر می‌کند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد اگر انرژی مصرفی بزرگسالان کم‌تر از ۱.۰۰۰ کالری در روز باشد، در بیشتر موارد، کاهش وزن رخ می‌دهد. حتی اگر سوخت و ساز بدن فرد پایین باشد، رژیم غذایی با انرژی بین ۸۰۰ تا ۱.۲۰۰ مؤثر خواهد بود.
ورزش
درست است که ورزش کم‌تر از رژیم غذایی به کاهش وزن کمک می‌کند اما عامل مهمی برای حفظ و تثبیت کاهش وزن است. در ضمن، ورزش‌کردن در طول رژیم غذایی می‌تواند تحلیل بافت بدون چربی (مانند عضلات) بدن را کاهش دهد.
پنج تا هفت روز در هفته، هر بار نیم ساعت فعالیت بدنی از افزایش وزن و بروز بیماری‌های قلبی‌عروقی پیشگیری می‌کند.
به نظر می‌رسد میزان مشخصی از ورزش برای کاهش وزن لازم است؛ اگر بخواهید بدون رژیم غذایی کم‌کالری وزن کم کنید، ضروری است میزان فعالیت بدنی‌تان بسیار بیشتر شود.
بنابراین اگر هدف فرد کاهش وزن است، رژیم کم‌کالری باید با فعالیت‌های بدنی بیشتر و کاهش مدت زمان بی‌تحرکی همراه شود. میزان فعالیت فرد را باید طبق توانایی او به تدریج در طول زمان افزایش داد.
برنامهٔ ورزشی چند‌جزئی باید شامل هر دوی تمرینات هوازی و قدرتی باشد. برای انتخاب انواع تمرینات باید همهٔ موارد بیماری‌ها و مشکلات جسمی کنونی، سن و علایق فرد را در نظر گرفت.
اصلاح رفتار
یکی از پایه‌های درمان چاقی، اصلاح رفتار یا رفتار‌درمانی محسوب می شود. هدف از رفتار‌درمانی، کمک به بیماران برای ایجاد تغییرات طولانی‌مدت در رفتار تغذیه‌ای آنان است. معمولاً روانشناسان یا سایر اعضای حوزهٔ روان و هم‌چنین بسیاری از گروه‌های خودیاری چنین دوره‌هایی را برگزار می‌کنند.
چه مواردی در رفتار درمانی کاهش وزن انجام می‌شود؟
- اصلاح و کنترل غذای دریافتی فرد؛
- بهبود فعالیت بدنی؛
- کنترل نشانه‌ها و محرک‌های محیطی که باعث غذاخوردن می‌شوند.
درمان‌های مکمل
بیمارانی که نمی‌توانند تنها با تغییر جامع شیوهٔ زندگی خود به اهداف کاهش وزن خود دست پیدا کنند، راه‌هایی از جمله درمان دارویی، استفاده از ابزارهای پزشکی و جراحی چاقی را هم پیش رو دارند.
دارو‌درمانی
دارو‌درمانی اغلب از اجزای مؤثر درمان افراد چاق محسوب می‌شود که برای افرادی با BMI بالاتر از ۳۰ و یا بین ۲۷ تا ۲۹/۹ همراه با بیماری‌های دیگر در نظر گرفته می‌شود؛ البته در صورتی که نتوانسته باشند حداقل ۵ درصد شاخص تودهٔ بدنی خود را با اصلاح سبک زندگی طی دوره‌ای سه تا شش ماهه کاهش دهند. تصمیم‌گیری برای شروع دارو‌درمانی در هر فرد باید مختص او باشد.
انواع جراحی‌ها
انواع گوناگونی از جراحی‌ها در درمان چاقی به تأیید رسیده‌اند. این جراحی‌ها بیشتر در بیمارانی که دارو‌درمانی برایشان اثر نداشته است و یا نمی‌توانند دارو مصرف کنند استفاده می‌شود.
دامنهٔ BMI افراد برای استفاده از این جراحی‌ها باید بین ۲۵ تا ۵۵ باشد. لازم به ذکر است که میزان BMI برای هر نوع جراحی متفاوت است.
چه کسانی گزینهٔ جراحی چاقی هستند؟ جوانان و بزرگسالانی که شاخص تودهٔ بدنی ۴۰ به بالا دارند و یا اگرچه BMI آن‌ها از ۳۵ تا ۳۹/۹ است، به یک مشکل جسمانی جدی هم دچار شده‌اند و نتوانسته‌اند با رژیم غذایی، ورزش و دارو‌درمانی کاهش وزن داشته باشند.
حلقه‌گذاری قابل تنظیم معده
حلقه‌ای قابل تنظیم به روش لاپاراسکوپی دور قسمت بالایی معده قرار می‌گیرد تا حجم کمی از آن برای غذا در دسترس باشد. غذا هم از راه باریکی به بقیهٔ روده وارد می‌شود. این سیستم به بیمار کمک می‌کند تا بتواند حجم محدودی از غذا را در هر نوبت بخورد و زمان هضم غذا را هم طولانی‌تر می‌کند.
افرادی که در پنج سال گذشته به چاقی مفرط دچار بوده‌اند و هم‌چنین کسانی که روش‌های دیگر لاغری برایشان ناموفق بوده است، از این جراحی بهره می‌‌گیرند. این گروه باید برای ایجاد تغییرات بزرگ در عادت‌های تغذیه‌ای و سبک زندگی‌شان پرانگیزه باشند.
شاخص تودهٔ بدنی بیماران باید بالاتر از ۴۰ و یا ببیش‌تر از ۳۵ همراه با یکی یا چند مشکل ناشی از چاقی قرار داشته باشد و یا حداقل ۴۵ کیلوگرم اضافه‌وزن داشته باشند.
سیستم‌های تحریک الکتریکی مسدودسازی عصب واگ
این سیستم‌ها با ارسال پالس‌های الکتریکی کوچک، انتقال سیگنال‌های عصبی در عصب واگ را مسدود می‌کند. هدف از مسدودسازی عصب واگ بهبود کاهش وزن است که با سرکوب‌کردن ارتباط عصبی بین مغز و معده انجام می‌شود. مکانیسم دقیق کاهش وزن با استفاده از این روش مشخص نیست.
سیستم‌های تحریک الکتریکی برای افراد ۱۸ سال به بالا با BMI بین ۴۰ و ۴۵ یا BMI بین ۳۵ و ۳۹/۹ همراه با یکی یا چند مشکل مرتبط با چاقی استفاده می‌شوند که نتوانسته‌اند با برنامهٔ تحت نظر رژیم غذایی و ورزش در عرض پنج سال وزن کم کنند.
سیستم‌های بالون معده
در این روش، بالون‌های پر از سالین (آب‌نمک) داخل معده گذاشته می‌شوند تا حجم آن را بگیرد و باعث ایجاد احساس سیری شود. بالون معده برای بیمارانی با BMI بین ۳۰ تا ۴۰ است که یک یا چند مشکل جسمی مرتبط دارند. هم‌چنین بزرگسالان مبتلا به چاقی که در کاهش وزن با تنها رژیم غذایی و ورزش ناموفق بوده‌اند هم می‌توانند از این روش استفاده کنند.
سیستم‌های آسپیراسیون (تخلیهٔ معده)
از طریق جراحی، لوله‌ای برای اتصال مری و معده قرار داده می‌شود که محتویات معده را بعد از صرف هر وعدهٔ غذایی تخلیه می‌کند تا کالری کم‌تری جذب شود. بیماران ۲۲ ساله به بالا با BMI بین ۳۵ و ۵۵ که با روش‌های غیر‌جراحی کاهش وزن نداشته‌اند و در حفظ آن ناموفق بوده‌اند، می‌تونند از این سیستم استفاده کنند. استفاده از این ابزارها در افراد مبتلا به اختلالات تغذیه‌ای ممنوع است.
هیدروژل (ابر جاذب)
هیدروژل‌ها روزی دو بار و پیش از وعده‌های غذایی به شکل خوراکی مصرف می‌شوند. هیدروژل‌ها در معده و روده‌ها حجیم می‌شوند تا احساس سیری ایجاد کنند. هیدروژل‌ها جذب بدن نشده و از طریق مدفوع خارج می‌شوند.
بزرگسالان دارای BMI بین ۲۵ و ۴۰ از هیدروژل همراه با رژیم غذایی و ورزش برای مدیریت وزن خود استفاده می کنند. مدت زمان استفاده از این فرآورده محدودیتی ندارد.
درمان‌های غیرمؤثر یا توصیه‌نشده در درمان چاقی
لیپوساکشن
استفاده از لیپوساکشن برای کاهش وزن در طولانی‌مدت توصیه نمی‌شود. در این روش پس از تزریق سالین فیزیولوژیک، بافت چربی زیر‌پوستی با استفاده از آسپیراسیون برداشته و فرم‌دهی می‌شود.
لیپوساکشن حجم قابل توجهی از تودهٔ چربی و وزن را کاهش می‌دهد، اما حساسیت به انسولین را بهبود نمی‌دهد و خطرات بروز احتمالی (ریسک‌فاکتورهای) بیماری قلبی‌عروقی را هم کم نمی‌کند.
با این‌که لیپوساکشن باعث کاهش اندازهٔ دور کمر می‌شود و هم‌چنین غلظت لپتین‌پلاسما را به میزان زیادی کم می‌کند، بهبودی در حساسیت به انسولین عضله، کبد و یا بافت آدیپوز (چربی) مشاهده نشده است.
لیپوساکشن باعث تغییر در سطوح غلظت پلاسمایی پروتئین واکنشی C یا CRP، اینترلوکین-۶، TNF آلفا (یه ماده شیمیایی که در التهاب افزایش می‌یابد)و هم‌چنین آدیپونکتین نشده است. سایر عوامل خطر بروز بیماری قلبی‌عروقی شامل فشار خون، غلظت گلوکز در پلاسمای خون، لیپید و سطوح غلظت انسولین هم بهبودی چشمگیری نداشته‌اند.
مکمل‌های رژیمی
چرا بهتر است مکمل‌های رژیمی مصرف نکنیم؟ استفاده از مکمل‌های رژیمی بدون نسخه (OTC) در بین افرادی که برای کاهش وزن تلاش می‌کنند، گسترده است؛ اما شواهد کمی دربارهٔ اثربخشی و ایمنی آن‌ها وجود دارد.
ایمنی
اخیرا آزمایش‌های تشخیص پزشکی سازمان غذا و داروی آمریکا گزارش داد که در برخی فرآورده‌های بدون نسخهٔ کاهش وزن، داروهایی مانند سیبوترامین، فن‌پروپرکس، فلوکستین، بومتانید، فوروزماید، فنی توئین، سیتیلستات و فنل‌فتالئین وجود دارد.
این موضوع باعث شد تا عرضهٔ برخی از مکمل‌های تغذیه‌ای مثل چای سبز، کروم، کیتوزان و صمغ گوار، افدرا و آلکالوئیدهای افدرا (به چینی: Ma Huang، گروهی از مولکول‌های افدرین‌مانند موجود در گیاهان) در ایالات متحده متوقف شود.
درمان‌های زیر با شواهد ناکافی یا داده‌های اندک به اثبات رسیده‌اند و نگرانی‌هایی در مورد عوارض جانبی آن‌ها وجود دارد:
- لورکاسرین (Lorcaserin)؛ سازمان غذا و داروی آمریکا درخواست کرد تا تولیدکننده داروی لورکاسرین را به صورت داوطلبانه از بازار این کشور جمع‌آوری کند. داده‌های مربوط به مصرف آزمایشی لورکاسرین در یک پژوهش بالینی حاکی از افزایش بروز سرطان رودهٔ بزرگ، پانکراس و ریه بود.
- مطالعهٔ فرآورده‌های کاهش وزن که حاوی نارنج (منبع گیاهی سینفرین) هستند، حاکی از افزایش غیر‌مرتبط با دوز مصرفی در ضربان قلب و فشار خون مصرف‌کنندگان بود.
- مصرف میوهٔ استوایی گارسینیا کامبوجیا به نارسایی کبدی منجر شده است و به هیچ وجه به عنوان داروی کاهش وزن توصیه نشده است.
- افدرا و آلکالوئیدهای افدرا (Ma huang) گروهی از مولکول‌های افدرین‌مانند موجود در گیاهان هستند. افدرین تا حدودی باعث تحریک کاهش وزن می‌شود. به دلیل نگرانی‌ها دربارهٔ ایمنی افدرین استفاده از آن‌ها در درمان چاقی تأیید نشده است.
اثربخشی
نتایج تحقیقات دربارهٔ مکمل‌های رژیمی از این قرار است:
- مصرف چای سبز، گارسینیا کامبوجیا (اسید هیدروکسی سیتریک)، اسید لینولئیک‌کونژوگه و کیتوزان در کاهش وزن تأثیری نداشته‌اند و باید از مصرف آن‌ها خودداری کرد.
- داده‌ها دربارهٔ اثربخشی و ایمنی مکمل کروم(کرومیوم)، گیاه دارویی هودیا گوردونی، گامبیزان (Gambisan) و علف هرز کاتوس مشخص نبوده است.
- فرآورده‌های صمغ گوار (گوارگام) از مشتقات لوبیای خوشه‌ای هندی برای کاهش وزن تهیه شده است. احتمالاً مکانیسم اثرگذاری این فرآورده، افزایش مقاومت محتویات معده برای جاری‌شدن یا ویسکوزیته است که پس از صرف غذا احساس سیری ایجاد می‌کند. بررسی مطالعات نشان می‌دهد که صمغ گوار روی کاهش وزن بی‌تأثیر بوده و منجر به عوارض جانبی مانند شکم‌درد، نفخ و اسهال است.
- هورمون بارداری؛ با این‌که تزریق هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG) برای کمک به کاهش وزن تبلیغ می‌شده است، مصرف آزمایشی این هورمون نتوانسته است ادعای تبلیغات را اثبات کند. hCG نباید در درمان چاقی مورد استفاده قرار گیرد.
هم‌چنین رژیم‌های غذایی بسیار کم‌کالری در دراز‌مدت نسبت به رژیم‌های غذایی معمول برتری ندارند.
- کلسیم؛ مطالعات سلامت و بیماری در جمعیت‌ها (اپیدمیولوژیک) نشان می‌داد که مصرف مکمل کلسیم با کاهش وزن در ارتباط است اما برخی از مطالعات نشان داد که مصرف مکمل کلسیم یا لبنیات روی کاهش وزن بدن تأثیر بارزی ندارد.
- قرص فلوکستین و چاقی؛ شواهد موجود دربارهٔ تاثیر مصرف فلوکستین روی کاهش وزن در مقایسه با دارونما متناقض است. البته برخی شواهد با قطعیت پایین توصیه می‌کنند که به دلیل افزایش خطر گیجی، سرگیجه، خستگی مفرط، بی‌خوابی و تهوع ناشی از مصرف فلوکستین نباید از این دارو برای درمان چاقی استفاده کرد.
- لووتیروکسین؛ هورمون‌های تیروئیدی می‌توانند باعث افزایش سوخت و ساز (متابولیسم) بدن شده و وزن را کاهش دهند، به همین دلیل استفاده از آن‌ها برای کمک به رژیم غذایی محبوبیت داشته است. از این رو برخی افراد از داروهای نسخه‌ای تیروئید استفاده می‌کنند. هورمون‌های تیروئید را می‌توان گاهی در مکمل‌های کاهش وزن بدون نسخه هم پیدا کرد که از افزودنی‌هایی غیرقانونی به شمار می‌روند.
مصرف اضافهٔ هورمون تیروئید می‌تواند به بروز علائم پرکاری تیروئید منجر شود. در این بیماری میزان بسیار زیادی هورمون تیروئید در بدن فرد وجود دارد. مبتلایان به پرکاری تیروئید می‌توانند در کوتاه‌مدت ضربان سریع قلب، اضطراب، تحمل‌نکردن گرما و ناراحتی معده را تجربه کنند.
موارد حادتر ممکن است با گیجی، افزایش دمای بدن و ریتم غیرعادی قلب همراه شوند. اگر هورمون تیروئید اضافه به مدت طولانی‌تری مصرف شود، ممکن است به نارسایی قلبی و پوکی استخوان (ضعیف‌شدن استخوان) منجر شود.
بدن انسان به تغییرات سطح هورمون تیروئید بسیار حساس است و پس از مصرف مقدار نسبتاً اندکی از این هورمون هم امکان بروز عوارض جانبی وجود دارد. بنابراین افراد تنها تحت نظر پزشک و برای درمان کم‌کاری تیروئید می‌توانند هورمون تیروئید نسخه‌ای دریافت کنند. مکمل‌های بدون نسخهٔ کاهش وزن که حاوی هورمون تیروئید هستند، نباید مورد استفاده قرار بگیرند.
- ویتامین ای و چاقی؛ ویتامین E در غذاهای مختلف از جمله بادام‌ها، روغن‌های گیاهی و غلات وجود دارد. میزان آلفا‌توکوفرول، (شناخته‌شده‌ترین شکل این ویتامین به دلیل نقشی که در سلامت انسان دارد) در روغن زیتون و آفتابگردان بسیار زیاد بوده و شکل غالب آن در رژیم غذایی اروپایی است.
گاما‌توکوفرول هم شکل دیگر این ویتامین به مقدار فراوانی در روغن سویا و ذرت وجود دارد که در رژیم غذایی آمریکایی رایج است.
ویتامین E هم‌چنین به‌صورت مکمل جدا و یا مشتقات مکمل مولتی‌ویتامین در دسترس است. گاهی کاهش وزن می‌تواند کمبود مواد مغذی (سوء تغذیه) را شدیدتر کند. اولین کاری که افراد برای کاهش وزن انجام می‌دهند، محدود‌کردن میزان دریافتی چربی‌ها است که برای کاهش دریافت کالری منطقی به نظر می‌رسد اما چربی‌ها رایج‌ترین منبع ویتامین E در رژیم غذایی هستند، پس گاهی ممکن است که این رویکرد کاهش وزن باعث تشدید سوء تغذیه شود.
- قرص امگا 3 و چاقی؛ نتایج مطالعات نشان داد که تفاوت قابل توجهی در کاهش وزن، کاهش تودهٔ چربی و یا شاخص‌های زیستی التهابی در میان مصرف‌کنندگان روغن ماهی و دارونما در طول ۱۲ هفته رژیم غذایی کم‌کالری وجود نداشته است.
نتایج مطالعات مشابه روی زنان سالم دارای اضافه‌وزن و چاق در طول رژیم غذایی با ۳۰ درصد محدودیت در مصرف کالری به مدت ۱۰ هفته کاهش چشمگیری در نسبت اندازهٔ دور کمر به باسن مصرف‌کنندگان روزانه ۱.۳۰۰ میلی‌گرم (EPA همراه DHA) نشان داد ولی تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین مصرف‌کنندگان روزانه ۳۰۰میلی‌گرم (EPA همراه DHA) و مصرف‌کنندگان دارونما وجود نداشت. بنابراین شواهد کمی دربارهٔ ایمنی و اثربخشی امگا۳ در درمان چاقی وجود دارد.
طب سوزنی
- دربارهٔ طب سوزنی هم در درمان چاقی مطالعه شده است. برخی مطالعات نشان‌دهندهٔ فواید متوسط طب سوزنی بر کاهش وزن هستند. البته بیشتر این تحقیقات در ابعاد کوچک و طی زمانی کوتاه انجام شده‌اند.
