اطلاعات عمومی
فشار خون بالا چیست؟
فشار خون بالا یا پرفشاری خون، یک بیماری شایع است که در آن، جریان خون نیرویی بیش از اندازه به دیواره‌های عروق وارد کرده و باعث عوارضی جدی می‌شود.
فشارخون، با مقدار خونی که قلب پمپاژ می‌کند و میزان مقاومت شریان‌ها در برابر جریان خون تعیین می‌شود. هرچه قلب، خون بیشتری پمپاژ کند و شریان‌ها باریک‌تر باشند، فشارخون بالاتر می‌رود. واحد اندازه‌گیری فشارخون، میلی‌متر جیوه است و دو عدد دارد:
عدد بالا (فشار سیستولیک: فشار موجود در شریان‌ها هنگام ضربان یا انقباض قلب) و عدد پائین (فشار دیاستولیک: فشار موجود در شریان‌ها بین ضربان‌ها در زمان استراحت قلب).
تقریبا ۴۲ درصد از بزرگسالان در ایران مبتلا به این بیماری هستند و متاسفانه فقط ۵۰ درصد آنها از بیماری خود باخبرند. هم‌اکنون تنها ۳۸ درصد از مبتلایان به فشارخون بالا در حال درمانند؛ این بیماری در مردان شایع‌تر از زنان است.
انواع بیماری
فشار خون اولیه
فشارخون اولیه، نوع شایع این بیماری است که دلیلی قطعی برایش وجود ندارد؛ اما افزایش سن و عادات غذایی ناسالم ممکن است در ایجاد آن نقش داشته باشند.
فشار خون ثانویه
بعضی از افراد به‌دلیل برخی از بیماری‌های زمینه‌ای (مانند بیماری‌های کلیوی) یا مصرف برخی از داروها (مانند قرص‌های ضد بارداری) دچار فشارخون بالا می‌شوند که به آن فشارخون ثانویه می‌گویند.
علائم و نشانه‌ها
فشار خون در بسیاری موارد علائمی ندارد و به همین دلیل به آن قاتل خاموش (Silent Killer) هم گفته می‌شود. شمار کمی از مبتلایان به فشارخون بالا ممکن است سردرد، بی‌حالی و خستگی عمومی را تجربه کنند؛ اما این علائم و نشانه‌ها لزوماً در تمام مبتلایان به فشارخون بالا بروز پیدا نمی‌کنند.
عوامل مؤثر در ابتلا
در بیش از ۹۰ درصد بیماران، ابتلا به این بیماری عامل مشخصی ندارد؛ با این حال موارد زیر خطر ابتلا به فشارخون بالا را افزایش می‌دهند:
- سن بالاتر از ۵۵ سال
- سابقهٔ خانوادگی ابتلا به فشارخون بالا یا بیماری قلبی
- اضافه وزن و عدم انجام فعالیت فیزیکی
- رژیم غذایی ناسالم (رژیم غذایی با مقادیر زیاد نمک یکی از عوامل خطر مهم برای ابتلا به فشارخون بالا است).
- مصرف الکل، تنباکو و سیگار
- استرس
- سابقهٔ ابتلا به برخی بیماری‌ها مانند دیابت، بیماری‌های کلیوی و…
عوارض فشار خون کنترل نشده
چنانچه فرد مبتلا به فشارخون بالا تحت درمان مناسب قرار نگیرد، خطر بروز بیماری‌های زیر افزایش می‌یابد:
- سکتهٔ مغزی
- حملهٔ قلبی
- بیماری عروق محیطی
- بیماری‌های کلیوی
- عوارض دوران بارداری
- آسیب دیدن چشم‌ها
علائم هشدار
همانطور که پیشتر گفتیم، این بیماری در بیشتر موارد علامتی ندارد و علائم آن تنها پس از رخ دادن آسیب‌های جدی بروز می‌کنند. با دیدن هر یک از علائم زیر (که نشانگر آسیب احتمالی ناشی از پرفشاری خون هستند) به اورژانس مراجعه کنید:
- احساس فشار یا درد در قفسهٔ سینه
- احساس درد در بازوها، فک، معده، گردن یا پشت
- تنگی نفس
- حالت تهوع یا استفراغ
- سبکی سر یا عرق سرد ناگهانی
- سردرد شدید
- اختلال بینایی
- احساس ضعف و گیجی شدید
- اختلال در گفتار
تشخیص
برای تشخیص بیماری فشارخون بالا، پزشک مجموعه‌ای از معاینه‌ها، بررسی‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری را بسته به علائم و پیشینهٔ بیماری فرد بکار می‌گیرد.
بررسی‌های بالینی
شرح حال گیری
پزشک شرح حال کاملی در رابطه با سابقهٔ خانوادگی ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، داروهای مصرفی بیمار، BMI، مصرف الکل، تلاش‌های پیشین بیمار برای درمان و… دریافت می‌کند.
اندازه‌گیری فشار خون با استفاده از دستگاه فشارسنج
فشارسنج، مهم‌ترین دستگاه تشخیص این بیماری است و پزشک بر اساس عدد خروجی آن درمان مناسب را انتخاب می‌کند. سه نوع فشارسنج در بازار متداول است: فشارسنج جیوه‌ای، فشارسنج عقربه‌ای و فشارسنج دیجیتال. فشارسنج جیوه‌ای دقیق‌ترین روش اندازه‌گیری فشارخون است. فشارسنج دیجیتال، جدیدترین دستگاه اندازه‌گیری فشارخون است که وارد بازار شده و بیشتر مناسب استفادهٔ خانگی است.
آشنایی با روش صحیح اندازه‌گیری فشارخون، می‌تواند در بسیاری موارد کارگشا باشد:
- ۳۰ دقیقه پیش از اندازه‌گیری فشارخون چیزی نخورید، ننوشید، ورزش نکنید و سیگار نکشید.
- پیش از اندازه‌گیری فشارخون، مثانهٔ خود را خالی کنید.
- دست‌کم ۵ دقیقه قبل از اندازه‌گیری فشار، روی یک صندلی راحت بنشینید و تکیه دهید.
- پاهای خود را صاف روی زمین قرار دهید.
- بازوهای خود را روی میزی هم سطح سینهٔ خود قرار دهید.
- بازوبند فشارخون را محکم روی پوست (نه لباس) ببندید؛ اما نه خیلی سفت.
- هنگام اندازه‌گیری فشارخون، صحبت نکنید.
فوندوسکوپی (معاینه شبکیه)
هدف انجام فوندوسکوپی، بررسی عوارض فشارخون بر شبکیهٔ چشم است. این معاینه معمول نیست و بیشتر برای افرادی با چندین سال سابقهٔ ابتلا به فشارخون بالا تجویز می‌شود.
بررسی‌های آزمایشگاهی
آزمایش‌های زیر ممکن است برای افرادی که بیماری آنها به‌‌تازگی تشخیص داده شده است، تجویز شود:
- بررسی سطح الکترولیت‌ها
- بررسی سطح کراتینین سرم
- آزمایش قند خون (ناشتا)
- آزمایش ادرار
- آزمایش CBC یا شمارش کامل سلول‌های خون
- بررسی سطح هورمون‌های تیروئیدی
- بررسی پروفایل لیپیدی
بررسی‌های تصویربرداری
اکوکاردیوگرافی (اکوی قلبی)
بسته به شرایط بیمار، نشانه‌ها و نتایج آزمایش، پزشک ممکن است برای بررسی بیشتر بیماری‌های قلبی، اکوکاردیوگرافی تجویز کند. در اکوکاردیوگرافی عملکرد قلب به کمک امواج صوتی بررسی می‌شود.
هولتر فشارخون (پایش ۲۴ ساعته فشارخون)
هولتر، فشارخون را با فواصل منظم در یک دورهٔ ۲۴ ساعته اندازه‌گیری می‌کند و نمای دقیق‌تری از متوسط تغییرات فشارخون در شبانه‌روز، محیط عادی و با انجام فعالیت‌های معمول بیمار (خارج از مطب پزشک) را ارائه می‌دهد.
در مطب یا بیمارستان، فشارخون بیمار تنها یک یا دوبار اندازه‌گیری می‌شود.
الکتروکاردیوگرام (نوار قلب)
این فرآیند سریع و بدون درد، فعالیت الکتریکی قلب را اندازه‌گیری می‌کند.
درمان
هرچند تغییر سبک زندگی می‌تواند به کنترل فشارخون بالا کمک کند؛ اما لزوماً کافی نیست. اگر رژیم غذایی و ورزش کمکی نکرد، پزشک ممکن است داروهایی را برای کاهش فشارخون توصیه کند. پزشک با توجه به شرایط بیمار و میزان فشارخون، دارویی را تجویز خواهد کرد. در بسیاری موارد، ترکیب دو یا چند داروی فشارخون، بهتر از یک دارو عمل می‌کند.
درمان دارویی
داروهای مورد استفاده در درمان فشارخون بالا:
دیورتیک‌ها یا داروهای ادرارآور
دیورتیک‌ها، داروهایی هستند که به دفع بهتر سدیم و آب توسط کلیه، کمک می‌کنند. دیورتیک‌ها انواع مختلفی دارند که بر اساس شرایط بیمار و میزان فشارخون تجویز می‌شوند. هیدروکلروتیازید، یکی از دیورتیک‌های رایج در درمان فشارخون است.
داروهای مهارکنندهٔ آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACEI)
داروهای مهارکنندهٔ آنزیم مبدل آنژیوتانسین مانند کاپتوپریل و انالاپریل و سایر داروهای این دسته با جلوگیری از تولید مادهٔ شیمیایی طبیعی (آنژیوتانسین 2) که عروق خونی را تنگ می‌کند، به کاهش فشارخون کمک می‌کنند.
داروهای مسدودکنندهٔ گیرندهٔ آنژیوتانسین 2 (ARB)
این داروها با مسدود کردن گیرندهٔ آنژیوتانسین 2 و مهار عملکرد این هورمون، به کاهش فشارخون کمک می‌کنند. لوزارتان و والزارتان برخی از داروهای این گروهند.
داروهای مسدودکنندهٔ کانال کلسیم (CCB)
داروهایی آملودیپین و دیلتیازم به انبساط (شل شدن) عضلات دیوارهٔ عروق و کاهش فشارخون کمک می‌کنند. برخی از این داروها، ضربان قلب را نیز کاهش می‌دهند.
این داروها، خط اول درمان فشارخون هستند؛ اگر ترکیبی از آنها بیمار را به فشارخون مناسب نرساند، پزشک ممکن است داروهای زیر را تجویز کند:
داروهای مسدودکنندهٔ آلفا یا آلفا بلاکر‌ها
این داروها (مانند پرازوسین) پیام‌های عصبی ارسالی به عروق خونی و تأثیر مواد شیمیایی طبیعی تنگ کنندهٔ رگ‌ها را کاهش می‌دهند.
بتا بلاکر‌ها یا داروهای مسدود کننده گیرنده بتا
این داروها، با کاهش فشار وارده به قلب و انبساط عروق خونی، سبب کاهش ضربان قلب و شدت جریان خون می‌شوند. بتا بلاکر‌ها (مانند متوپرولول) معمولاً در تجویز با داروهای دیگر در کنترل فشارخون مؤثر هستند.
داروهای آنتاگونیست آلدوسترون
این داروها (مانند اسپیرونولاکتون و اپلرنون) نیز دیورتیک محسوب می‌شوند.
داروهای وازودیلاتور
این داروها (مانند هیدرالازین) مستقیماً روی عضلات دیوارهٔ عروق تأثیر می‌گذارند و از انقباض عضلات و تنگ شدن عروق جلوگیری می‌کنند.
تغذیه و مکمل
رژیم غذایی
رژیم غذایی دش (DASH)
منابع علمی، پیروی از این رژیم را به تمام مبتلایان به فشارخون پیشنهاد می‌کنند. تمرکز رژیم DASH بر افزایش مصرف میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل، مرغ، ماهی و لبنیات کم‌چرب و مصرف حداقلی سدیم است. همچنین مصرف بالای پتاسیم در این رژیم به پیشگیری و کنترل فشارخون بالا کمک می‌کند.
کاهش مصرف نمک (سدیم)
میزان نمک مصرفی پیشنهادی در رژیم‌های غذایی، کمتر از ۱۵۰۰ میلی‌گرم سدیم در روز است. برای جلوگیری از فشارخون بالا، میزان نمک مصرفی باید کمتر از این مقدار باشد. غذاهای اکثر رستوران‌ها (به‌ویژه فست‌فودها) و بسیاری از غذاهای آماده و منجمد، حاوی مقادیر زیادی نمک هستند. می‌توانید از ادویه‌هایی بدون نمک برای طعم دادن به غذا استفاده کنید.
کاهش مصرف غذاهای پرچرب
مصرف هرچه کمتر غذاهای پرچرب مانند کره، سس‌های سالاد، محصولات لبنی پرچرب، غذاهای سرخ شده و… به کاهش فشارخون کمک می‌کند.
مکمل‌ها
اگرچه رژیم غذایی و ورزش بهترین راهکارهای کاهش فشارخون هستند، اما برخی از مکمل‌ها نیز ممکن است به کاهش فشارخون کمک کنند؛ هرچند اثبات اثربخشی مکمل‌ها نیازمند پژوهش‌های بیشتری است.
برخی از مکمل‌های موثر:
- مواد معدنی مانند منیزیم، کلسیم و پتاسیم
- اسید فولیک
- محصولاتی گشادکنندهٔ عروق خونی مانند کوآنزیم Q10، ال-آرژنین و سیر
- اسیدهای چرب امگا ۳
برخی از مکمل‌ها ممکن است با داروها تداخل داشته باشند و باید حتماً با مشورت پزشک مصرف شوند.
زندگی با فشار خون بالا
خود مراقبتی
پیروی از این اصول، تأثیر چشم‌گیری بر کنترل فشارخون خواهد داشت:
- حفظ وزن در محدودهٔ سالم
- ورزش و افزایش فعالیت‌های فیزیکی
- پرهیز از مصرف الکل
- کنترل استرس و اضطراب
- ترک سیگار
- پایش فشارخون در خانه
- کنترل بیماری‌های موثر در افزایش فشارخون
- کنترل رژیم غدایی
ورزش
فعالیت بدنی منظم می‌تواند به کاهش فشارخون، مدیریت استرس، کنترل وزن و کاهش خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها کمک کند.
دست‌کم ۱۵۰ دقیقه فعالیت هوازی در هفته، به کاهش فشارخون کمک می‌کند.
سلامت روان
استرس می‌تواند سبب افزایش فشارخون شود. عوامل استرس‌زا بسیار گسترده بوده و می‌توانند هر چیزی از فشار کاری، مشاجره‌های خانوادگی، مشکلات مالی یا بیماری را دربرگیرد. شناخت عوامل استرس‌زا، اولین قدم در از بین بردن یا کاهش استرس است. اگر حذف عوامل استرس‌زا ممکن نیست، باید برای کنترل آنها تلاش کرد.
برخی راهکارهای کنترل استرس:
- فعالیت بدنی منظم
- تمرین تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند تنفس عمیق، مدیتیشن، یوگا و ماساژ
- سپری کردن اوقات با خانواده و دوستان
- اختصاص زمان برای خواندن کتاب، گوش دادن به موسیقی، استراحت و سرگرمی
بارداری
هرچند اکثر مبتلایان به فشارخون بالا، بارداری طبیعی را تجربه می‌کنند، اما بیش از دیگران در خطر مشکلات ناشی از فشارخون بالای دوران بارداری قرار دارند:
فشار خون مزمن
زنان باردار دارای فشارخون مزمن، بیش از دیگران در معرض خطر ابتلا به پره اکلامپسی قرار دارند. زنان باردار باید از مصرف برخی از داروهای درمان فشارخون (مانند داروهای مهارکننده آنزیم مبدل آنژیوتانسین (کاپتوپریل و انالاپریل) و داروهای مسدود کنندهٔ گیرندهٔ آنژیوتانسین 2 (لوزارتان و والزارتان)) خودداری کنند و چنانچه هنگام مصرف این داروها باردار شدند، حتما باید با پزشک خود مشورت کنند.
پره اکلامپسی
پره اکلامپسی، یک بیماری خطرناک است که معمولاً در نیمهٔ دوم بارداری رخ می‌دهد؛ این بیماری منجر به افزایش فشارخون، دفع پروتئین از ادرار و تورم عمومی در زنان باردار می‌شود. این بیماری در صورت عدم کنترل فشار خون منجر به بروز عوارض جدی می‌شود.
زنان مبتلا به فشارخون بالا باید با پزشک خود در مورد چگونگی کنترل فشارخون دوران بارداری مشورت کنند.
سالمندان
هدف درمانی در افراد سالمند بالاتر است و این افراد حساسیت بیشتری به عوارض داروها دارند. کاهش بیش از حد فشارخون در این افراد به دلیل مصرف دارو، می‌تواند منجر به افزایش ریسک افتادن آنها شود.
