ام اس یا مالتیپل اسکلروزیس

می 7, 2022

زمان مطالعه: 11 دقیقه

اطلاعات عمومی

مالتیپل اسکلروزیس یا ام اس چیست؟

مالتیپل اسکلروزیس یا همان ام اس، یک بیماری خودایمنی است که منجر به بروز التهاب و آسیب به قسمت‌هایی از سیستم عصبی مرکزی بدن (که شامل مغز و نخاع است) می‌شود.

این بیماری باعث می‌شود که سیستم ایمنی بدن به پوشش میلینی اعصاب (که وظیفهٔ محافظت از رشته‌های عصبی و انتقال سریع پیام‌های عصبی را برعهده دارند) حمله کرده و آن‌ها را تخریب کنند.
تخریب این پوشش عملکرد حسی، حرکتی و همچنین بینایی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

این بیماری در زنان 2 تا 3 برابر شایع‌تر از مردان است و در حال حاضر تقریباً ۹۷ هزار فرد مبتلا به ام‌اس در کشور وجود دارد.

انواع ام اس

این بیماری ممکن است در ۴ شکل بالینی مختلف بروز پیدا کند:

سندروم بالینی جدا شده (CIS)

Clinical Isolated Syndrome با ترجمهٔ نه‌چندان جذاب «سندروم بالینی جداشده» یک بیماری است که علائم اولیهٔ آن شبیه به بیماری‌های ناشی از تخریب میلین‌ها مثل ام اس است؛ اما تنها یک بار رخ می‌دهد و بیماری مادام‌العمری نیست.

تقریباً 60 درصد از افرادی که CIS در آن‌ها تشخیص داده می‌شود، بعدها به ام اس هم مبتلا می‌شوند.

ام اس عود‌کننده-بهبودیابنده (RRMS)

متداول‌ترین نوع ام اس، ام اس عود‌کننده-بهبودیابنده است. این نوع MS دوره‌های خاموشی و عود مکرر دارد.

دوره‌های خاموشی بیماری را دورهٔ بهبودی می‌نامند. بیمار در طول دورۀ بهبودی که ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها ادامه داشته باشد، علائم خفیفی دارد یا کاملاً بدون علامت است.
با این حال، طی یک دورۀ فعال یا عود بیماری، علائم شدید‌تر می‌شوند یا حتی علائم جدیدی در فرد ظاهر می‌شود.

تقریباً 90 درصد از بیماران مبتلا به این نوع از MS، پس از حملات، به بهبودی کامل می‌رسند. به همین دلیل به این نوع ام اس، خفیف یا خوش‌خیم هم می‌گویند.

خوشبختانه اکثر افراد مبتلا به ام‌ اس در این دسته قرار دارند.

ام اس پیشروندهٔ ثانویه (SPMS)

این نوع بیماری با علائم خفیف بروز می‌کند و پس از این حملهٔ اولیه، بیماری به‌ مرور زمان بدتر می‌شود.

ام اس پیشرونده اولیه (PPMS)

در این نوع بیماری، علائم به‌صورت آهسته و پیوسته شدیدتر می‌شوند و دوره‌های بهبودی یا خاموشی بیماری وجود ندارد.
تقریباً 10 درصد از بیماران در این گروه قرار دارند.

علائم و نشانه‌ها

علائم و نشانه‌های ام اس به محل آسیب‌دیده در سیستم عصبی بستگی دارد. این علائم ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند.

شایع‌ترین علائم و نشانه‌های این بیماری عبارتند از:

خستگی مفرط علی‌رغم استراحت کافی
مشکل در کنترل ادرار و مدفوع
تاری دید و دوبینی یا سرگیجه
افسردگی، اختلالات خلقی یا مشکل در کنترل احساسات
ضعف، گرفتگی یا اسپاسم عضلات
بی‌حسی یا حس سوزن‌سوزن‌شدن؛ غالباً در بازو‌ها و پا‌ها
اختلال در عملکرد جنسی مانند مشکل در نعوظ یا حفظ آن

عوامل مؤثر در ابتلا

سن (این بیماری معمولاً در سنین 15 تا 45 سال بروز می‌کند)
جنسیت (در زنان 2 تا 3 برابر شایع‌تر است)
سابقهٔ خانوادگی
ابتلا به برخی عفونت‌های ویروسی (مثلاً ویروس EBV ریسک ابتلا به MS را افزایش می‌دهد)
مصرف سیگار
زندگی در مناطق کم‌نور و دور از خورشید
سطح پایین ویتامین D

علائم هشدار

در صورتی که در طی درمان با علائم زیر روبه‌رو شدید حتماً به پزشک خود اطلاع دهید:

بروز تب
بروز علائم جدید یا بدتر شدن علائم قبلی
ایجاد یک زخم باز
سوزش ادرار
نداشتن مدفوع به مدت 3 روز یا بیشتر
ناتوانی در بلع غذاها و آشامیدنی‌ها
درد شکم

تشخیص

تشخیص این بیماری صرفاً با یک علامت خاص، یک یافتهٔ فیزیکی یا یک آزمایش انجام نمی‌شود و معیار‌های مشخصی برای آن وجود دارد.

برای تعیین اینکه آیا شخص بر اساس معیارهای مشخص‌شده مشکوک به ابتلا به این بیماری است یا خیر، پزشک از چندین استراتژی مختلف استفاده می‌کند.
این استراتژی‌ها شامل شرح‌حال و تاریخچهٔ دقیق پزشکی فرد، معاینهٔ دقیق عصبی، تست‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری‌های مختلف است.

در تشخیص ام اس معمولاً از MRI، آنالیز مایع مغزی نخاعی (CSF) و آزمایش خون برای رد احتمال سایر بیماری‌هایی که این علائم را دارند، استفاده می‌شود.

این نکته را هم در نظر داشته باشید که تشخیص MS در سریع‌ترین زمان ممکن، برای مداخلهٔ مؤثر و کندکردن روال پیشرفت آن بسیار مهم است.

پزشک متخصص مغز و اعصاب یا فلوشیپ MS، از ترکیبی از روش‌های زیر، برای تشخیص بیماری استفاده می‌کند.

گرفتن مایع مغزی نخاعی ممکن است در تشخیص ام اس موثر باشد.

بررسی‌های بالینی

پزشک در ابتدا بر اساس تاریخچهٔ علامت‌ها، اطلاعات فردی شامل محل تولد، سابقهٔ خانوادگی ابتلا به ام‌اس، محیط زندگی فرد، ابتلا به سایر بیماری‌ها و سرنخ‌های مرتبط با بیماری‌های دیگر و…، یافته‌های بالینی به‌دست آمده را تفسیر کرده و ارتباط آن را با ام اس بررسی می‌کند.

معاینهٔ فیزیکی هم برای تشخیص این بیماری بسیار مهم است و شامل بررسی کامل عملکرد اعصاب جمجمه‌ای (اعصاب مرتبط با شنوایی، بینایی، لامسه، بلع و…) می‌شود.

بررسی عملکرد اعصاب محیطی در فرد مبتلا به ام اس

بررسی‌های آزمایشگاهی

بررسی‌های آزمایشگاهی برای تشخیص ام اس به دو شکل انجام می‌شود:

بررسی مایع مغزی-نخاعی گرفته‌شده از نخاع: معمولاً سطح پروتئین مایع مغزی-نخاعی در بیماران مبتلا به MS بالا یا نرمال است. پزشک ممکن است درخواست بررسی سطح یک نوع خاص از ایمونوگلوبولین را بدهد تا به او در تشخیص MS کمک کند.
آزمایش خون: این آزمایش جهت بررسی سطح برخی مواد شیمیایی که هنگام التهاب در خون افزایش پیدا می‌کنند (مثل ANA، ANCA، Anti dsDNA و… ) و برای رد سایر بیماری‌ها انجام می‌شود.

بررسی‌های تصویربرداری

MRI مغز و نخاع در تشخیص MS بسیار کمک‌کننده است. گاهی اوقات پزشک برای یافتن پلاک‌های فعال، از مواد حاجب نیز استفاده می‌کند.

درمان

درمان دارویی

داروهای مورد استفاده در درمان MS در سه گروه اصلی زیر قرار می‌گیرند:

درمان در فاز خاموشی بیماری برای پیشگیری از عود بیماری و بهبود علائم
درمان فاز عود و حملهٔ MS
درمان علامتی

درمان در فاز خاموشی بیماری به منظور بهبود علائم مرتبط با بیماری

داروهای مختلفی به‌منظور کاهش حملات در افراد مبتلا به ام اس استفاده می‌شود. به این داروها، داروهای تعدیل‌کنندهٔ سیستم ایمنی گفته می‌شود که از بدتر شدن بیماری جلوگیری می‌کنند و باعث پیشگیری از حملات و عود آن می‌شوند.

این دسته از داروها باعث درمان کامل ام اس نخواهند شد؛ اما شروع زودهنگام داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی، منجر به کاهش سرعت پیشرفت بیماری می‌شود.

برخی از این داروها، تزریقی (به‌صورت زیرجلدی یا عضلانی) بوده و برخی دیگر از داروهای جدیدتر خوراکی‌اند. تعدادی از داروهای وریدی نیز وجود دارند که هر چند هفته یا چند ماه یک بار فقط در بیمارستان تزریق می‌شوند.

مهم‌ترین داروهای این دسته شامل اینترفرون‌های بتا، گلاتیرامر استات، دی متیل فومارات، تری فلونوماید، آنتی‌بادی‌های مونوکلونال (مانند ریتوکسیماب، ناتالیزوماب و اکرلیزومب) و فینگولیمود است.

درمان فاز عود و حمله MS

در این شرایط لازم است که فرد مبتلا تحت نظر پزشک باشد. معمولاً از متیل پردنیزولون تزریقی و یا پلاسمافرز به منظور درمان فاز عود MS استفاده می‌شود.

درمان علامتی

سایر داروها برای کنترل و کاهش علائم بیماری ام اس مورد استفاده قرار می‌گیرند. از داروهای کاهندهٔ اسپاسم‌های عضلانی، افسردگی و درد تا بهبود اختلالات جنسی، ضعف و بی‌اختیاری ادرار و مدفوع در این دسته قرار دارند.

نکات مهم در درمان دارویی ام اس

لازم است درمان ام اس و کنترل بیماری با داروها، تحت نظر پزشک باشد.
در صورت عدم کنترل علائم بیماری، بدتر شدن علائم و یا بروز عوارض دارویی باید با پزشک مشورت شود.

درمان غیردارویی

توانبخشی

درمان غیردارویی در ام اس عمدتاً شامل توانبخشی و بازتوانی بیماران برای به‌دست‌آوردن توانایی‌های ازدست‌رفته به‌صورت کامل یا نسبی است.

اگر علائم بیماری ام اس طوری است که فعالیت‌های روزمره را مختل می‌کند، توانبخشی می‌تواند مشکلاتی از قبیل راه‌رفتن، رانندگی، کار در خانه و محل کار را تا حد زیادی برطرف کند.

هدف از توانبخشی در ام اس، بهبود و حفظ عملکرد بیمار است و این توانبخشی، جزئی از درمان و مراقبت بهینه بیماری است.

پس از تشخیص بیماری، متخصصان توانبخشی با آموزش بیمار و طراحی استراتژی‌های خاص، مشکلات حرکتی شخص مبتلا به ام اس را کاهش می‌دهند.
توانبخشی در ام اس یک کار تیمی است و با کمک فیزیوتراپیست، کاردرمانگر و گفتاردرمانگر انجام می‌شود.

فیزیوتراپی

هدف از فیزیوتراپی، افزایش استقلال فردی، ایمنی و حفظ عملکرد مطلوب فرد مبتلا به ام اس است.

فیزیوتراپیست با تأکید ویژه بر راه‌رفتن و حرکت، قدرت عضلانی، تعادل، خستگی و درد، توانایی بدن را حین حرکت و عملکرد روزانه ارزیابی می‌کند.

فیزیوتراپی می‌تواند شامل یک برنامهٔ ورزشی، مثل تمرین‌های کف لگن برای رفع مشکلات ادراری و مثانه، آموزش راه‌رفتن (پیاده‌روی) و آموزش استفاده از لوازم حرکتی (عصا، عصای زیر بغل یا صندلی چرخدار) یا سایر وسایل کمکی باشد.

علاوه بر این، فیزیوتراپی در ام اس می‌تواند از عوارضی مانند ضعف عضلانی ناشی از نداشتن تحرک و انقباضات عضلانی مربوط به اسپاسم جلوگیری کند.

کاردرمانی

کاردرمانگران تکنیک‌های صرفه‌جویی در انرژی روزانه، نحوۀ استفاده از ابزارها و وسایل تطبیقی و مهارت‌های لازم را به بیماران ام اس آموزش می‌دهند. با یادگیری این موارد، افراد هنگام انجام کارهای روزمره در خانه و محل کار، ضمن برخورداری از ایمنی لازم، با مشکلات خیلی کمتری روبرو می‌شوند.

این مهارت‌ها شامل حمام‌رفتن، لباس‌پوشیدن، غذا‌خوردن، نظافت و توالت‌رفتن است. کاردرمانگر همچنین در انتخاب یک وسیلهٔ مناسب در خانه یا محل کار به‌منظور انجام بهتر فعالیت‌های روزانه کمک می‌کند.

هدف از کاردرمانی، افزایش استقلال فردی، بهره‌وری و ایمنی در کلیهٔ فعالیت‌های شخصی، اوقات فراغت و کار است. البته برخی از درمانگران، مشکلات تفکر و حافظه را نیز ارزیابی و درمان می‌کنند.

کاردرمانی در ام اس — کاردرمانی در بهبود عملکرد فعالیت‌های شخصی نقش دارد.

گفتاردرمانی

گفتاردرمانگر مشکلات مربوط به گفتار یا بلع را ارزیابی و درمان می‌کند. هر دوی این مشکلات می‌تواند ناشی از آسیب سیستم عصبی مرکزی باشد که باعث کاهش کنترل عضلات مورد استفاده در این عملکردهای مهم می‌شود.

هدف از گفتاردرمانی در مبتلایان ام اس، افزایش سهولت و وضوح صحبت‌کردن و همچنین بهبود بلع است.

جراحی

به‌صورت کلی، درمان جراحی برای ام‌اس کاربرد ندارد؛ اما ممکن است از برخی مداخلات جراحی برای درمان عوارض بیماری استفاده شود.

تغذیه و مکمل

رژیم غذایی

تغذیه در بیماران مبتلا به MS بسیار ضروری است.

برخی از رژیم‌های غذایی، به‌دلیل بالا‌بودن مقادیر برخی ویتامین‌های خاص یا نداشتن سایر مواد مغذی نه‌تنها برای بیماران مبتلا به ام اس فایده ندارند، بلکه مضر هم هستند.

رژیم‌های غذایی توصیه‌شده برای این گروه افراد عبارتند از:

رژیم غذایی کم‌چربی و به‌حداقل‌رساندن مصرف قند
رژیم غذایی شامل میوه‌ها و سبزیجات تازه و سرشار از فیبر برای جلوگیری از یبوست
رژیم حاوی چربی غیراشباع، امگا 3 و امگا 6 (از پزشک خود در این زمینه کمک بخواهید)
مصرف روزانهٔ مایعات کم‌‌کافئین برای بهبود عملکرد سیستم ادراری و کاهش یبوست
کنترل مصرف چربی‌های اشباع، قند و نمک بیش از حد

مکمل‌ها

با توجه به نبود اطلاعات دقیق و معتبر دربارهٔ اثربخشی و عوارض اکثر مکمل‌های دارویی در بیماری ام اس، بهتر است فکر مصرف خودسرانهٔ آن‌ها را از سرتان بیرون کنید و با مشورت پزشکتان در این باره تصمیم بگیرید.

بسیاری از مردم از طب سنتی و مکمل استفاده می‌کنند؛ زیرا معتقدند هرچیزی که به‌صورت آنلاین یا بدون نسخه در داروخانه یا عطاری فروخته می‌شود، سالم و بی‌ضرر است.
در حالی که طب مکمل و جایگزین شامل طیف گسترده‌ای از مداخلات درمانی (از رژیم‌ها و مکمل‌های غذایی گرفته تا طب سنتی) است که اکثر آن‌ها خارج از قلمروی طب رایج و نوین است و نباید بدون مشورت با پزشک به سراغ آن‌ها رفت.

این موضوع را هم فراموش نکنید که در بیماران مبتلا به ام اس، بهتر است سطح خونی ویتامین D در محدودهٔ نرمال حفظ شود. پزشک متخصص مغز و اعصاب معمولاً به این موضوع توجه دارد و در اغلب اوقات مکمل ویتامین دی برای بیمار تجویز خواهد کرد.

زندگی با ام اس

خود مراقبتی

داروهای خود را طبق دستور مصرف کنید؛ این موضوع به جلوگیری از بروز عوارض بیماری ام‌اس کمک می‌کند و تعداد حملات شما را کاهش می‌دهد.
با عوارض جانبی داروهایتان آشنا باشید و بدانید در صورت مشاهدهٔ چه عوارضی باید با پزشک خود صحبت کنید.

از آب گرم و نه داغ استفاده کنید؛ آب داغ ممکن است باعث بدتر شدن علائم بیماری ام اس شود.

سعی کنید در طول روز و هر سه ساعت یک بار ادرار کنید و ادرارکردن قبل از خواب را فراموش نکنید.

ممکن است قسمت‌هایی از بدن شما فاقد حس باشد؛ این مناطق را به‌منظور اطمینان از سالم‌بودن پوست خود همواره چک کنید (به‌دلیل بی‌حس بودن ممکن است متوجه زخم یا آسیب این مناطق نشوید).
همواره پوستتان را به‌منظور پیشگیری از عفونت، خشک و تمیز نگه دارید.

ورزش

فعالیت بدنی و ورزش منظم، علاوه بر حفظ سلامتی، در کنترل بسیاری از علائم بیماری MS نیز مفید است.

ورزش (خصوصاً ورزش هوازی) در کسانی که ام اس دارند، معمولاً تاثیرات زیر را به دنبال دارد:

حفظ کارکرد سیستم قلبی عروقی
بهبود استحکام و قدرت عضلات
بهبود عملکرد مثانه و روده
کاهش خستگی
بهبود خلق‌وخو
بهبود عملکرد شناختی
جلوگیری از تحلیل بافت استخوانی
افزایش انعطاف‌پذیری

فراموش نکنید ورزش باید متناسب با علایق و توانایی‌های شما باشد. لازم نیست فشار زیادی به اندام‌ها و قلب خود وارد کنید؛ هرگونه فعالیت فیزیکی برای شما مفید است.
حتی فعالیت‌های معمولی مانند موارد زیر نیز در بهبود علائم تاثیرگذار هستند:

کارهای خانه
باغبانی
پخت غذا
استفاده از پله به‌جای آسانسور

ورزش‌های آبی هم مزایای استثنایی از جمله کشش عضلات منقبض‌شده و بهبود انعطاف‌پذیری در بیماران مبتلا به ام‌اس را به‌همراه دارد.
توجه: هنگام ورزش‌های آبی به‌ یاد داشته باشید که دمای آب استخر برای شما نباید بیش از 28 درجه سانتی‌گراد باشد.

برای داشتن فعالیت ورزشی مؤثر بر بیماری ام‌اس، نکات زیر را درنظر داشته باشید:

به اندازهٔ کافی آب بنوشید و تا حد امکان برای پایین نگه‌داشتن دمای بدن خود، از آب سرد استفاده کنید.
در یک اتاق خنک ورزش کنید و اگر بیرون هستید، در ساعات خنک‌تری از روز ورزش کنید.
پس از ورزش، تمرینات کششی را فراموش نکنید.
ورزش سنگین و دردآور برای شما مفید نیست.
با تمرینات سبک شروع کنید و به‌آرامی شدت حرکات را افزایش دهید.
قبل از شروع یک برنامهٔ ورزشی جدید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید.

سلامت روان

ارتباط بین بیماری ام اس و سلامت روان ناشی از آن، بسیار حائز اهمیت است و خیلی از بیماران با آن درگیرند.

برخی از اختلالات خلقی در افراد مبتلا به ام اس شیوع بیشتری دارند. در حدود یک سوم تا نیمی از مبتلایان به ام اس، همزمان به افسردگی نیز مبتلا هستند؛ این در حالی است که شیوع افسردگی در جمعیت عمومی در حدود یک پنجم است.

همچنین برخی از داروهای مورد استفاده در درمان ام اس نیز می‌توانند باعث بروز افسردگی شوند. اگر به بیماری ام اس مبتلا هستید و علائم خلقی یا عاطفی دارید، حتماً با روانپزشک خود صحبت کنید.

مبتلایان به ام اس نقش مهمی در سلامتی خود دارند و درمان چندجانبه با حمایت خانواده و پزشک به‌منظور پاسخ مناسب به درمان و بهبود کیفیت زندگی لازم است.

بارداری

هیچ دستورالعمل پذیرفته‌شده‌ای برای توصیه به بارداران یا مخالفت با بارداری در زنان مبتلا به ام اس وجود ندارد. با این حال ام اس در دورۀ بارداری ممکن است بر انتخاب درمان تأثیر بگذارد.

برخی از داروهای مورد استفاده در درمان ام اس احتمال دارد که به جنین آسیب برسانند؛ به‌خاطر همین هم پزشک با توجه به شرایط و نقایص عصبی فعلی هر بیمار، رژیم دارویی مطمئن و قابل اعتمادی را تجویز می‌کند.

اگر قصد باردارشدن دارید، حتماً پزشک خود را در جریان قرار دهید.

پیشگیری

متاسفانه هیچ راهکاری برای پیشگیری از ابتلا به MS وجود ندارد؛ اما اگر به ام‌ اس مبتلا هستید و قصد دارید از حملات بیشتر جلوگیری کنید، می‌توانید راهکارهای زیر را برای پیشگیری از حملات بیماری ام اس و کنترل بهتر بیماری، اجرا کنید:

ترک سیگار

سیگارکشیدن می‌تواند پیشرفت ام اس را تسریع کند. برای پیشگیری از حملات ام اس، کاهش خطر ابتلا به سرطان و سایر بیماری‌های قلبی عروقی، سیگار را ترک یا اصلاً شروع نکنید.

افرادی که قبل از 17 سالگی شروع به سیگارکشیدن می‌کنند، حدود ۳ برابر بیشتر در معرض ابتلا به بیماری MS قرار دارند.

استرس

استرس نقش بسیار مهمی در بروز حملات این بیماری دارد. استرس خود را کنترل کنید تا احتمال عود حملات بیماری کاهش یابد.

برای کاهش استرس فعالیت‌هایی را انجام دهید که به آرامش شما کمک کنند؛ در این زمینه می‌توانید از پزشک خود کمک بخواهید.

واکسن

برای کنترل ام اس و جلوگیری از ابتلا به بیماری‌هایی که منجر به تشدید آن می شوند، حتماً واکسن بزنید.

هر سال واکسن آنفولانزا را – به‌محض توصیه پزشکتان – دریافت کنید؛ همچنین دربارهٔ واکسن‌های دیگری که نیاز دارید (مانند واکسن آبله مرغان و یا پنوموکوک) و زمان استفاده از آن‌ها با پزشک صحبت کنید.

داروها