نقش اصلی کلیه‌ها تخلیه مواد زائد و تصفیه خون است. علاوه بر این، کلیه‌ها نقش مهمی در خارج کردن آب اضافی، مواد معدنی و شیمیایی، تنظیم آب و مواد معدنی نظیر سدیم، پتاسیم، کلسیم، فسفر و بی‌کربنات را در بدن بر عهده دارند.
ممکن است در بیمارانی که از بیماری مزمن کلیه (CKD) رنج می‌برند، تنظیم آب و الکترولیت‌ها مختل شود؛ به همین دلیل حتی مصرف طبیعی آب، نمک معمولی یا پتاسیم می‌تواند منجر به اختلال جدی در تعادل مایعات و الکترولیت‌ها شود.
برای کاهش بار تحمیلی به کلیه‌هایی که عملکرد آن‌ها مختل شده و اجتناب از اختلال در تعادل مایعات و الکترولیت‌ها، رژیم غذایی در بیماری مزمن کلیه باید با نظارت و راهنمایی پزشک و متخصص تعدیل شود.
رژیم یکسان و ثابتی برای بیماران CKD وجود ندارد بنابراین با توجه به وضعيت بالینی، مرحله نارسایی کلیه و سایر مشکلات طبی، برای هر بیمار رژیم متفاوتی توصیه می‌شود. توصیه‌های غذایی به همان فرد در زمان‌های مختلف نیز به تغییر نیاز دارد.
اهداف رژیم‌درمانی در بیماران CKD عبارت‌اند از:
- آهسته‌کردن سیر پیشرفت بیماری مزمن کلیه و به تعویق انداختن نیاز به دیالیز
- کاهش اثرات سمی اوره اضافه در خون
- حفظ وضعیت تغذیه‌ای مطلوب و جلوگیری از افت Lean Body Mass (توده بدون چربی بدن)
- کاهش خطر اختلالات آب و الکترولیت‌ها
- کاهش خطر بیماری قلبی- عروقی
قواعد معمول در رژیم‌درمانی در بیماران CKD شامل موارد زیر است:
- محدودکردن دریافت پروتئین روزانه به کمتر از 0.8 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، برای بیمارانی که دیالیز نمی‌شوند. بیمارانی که در حال حاضر دیالیز می‌شوند، به میزان پروتئین بیشتری (1 تا 1.2 گرم به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن) نیاز دارند. از این طریق پروتئین‌هایی که ممکن است در طی دیالیز هدر رود، جایگزین می‌شوند.
- استفاده از کربوهیدرات‌ها به میزان کافی برای تولید انرژی
- استفاده از چربی‌ها به میزان متوسط، کاهش مصرف کره و روغن در رژیم غذایی
- محدودکردن دریافت آب و مایعات در افرادی که ورم دارند (ادم)
- محدودکردن میزان سدیم، پتاسیم و فسفر در رژیم غذایی
- استفاده از ویتامین‌ها و عناصر کمیاب به میزان کافی در کنار رژیم با فیبر زیاد
جزئیات انتخاب و متعادل‌کردن رژیم غذایی در بیماران دارای CKD
۱. دریافت کالری زیاد
بدن برای فعالیت‌های روزانه، حفظ دما، رشد و داشتن وزن مناسب نیاز به کالری دارد. مخصوصاً اینکه کالری‌ها با استفاده از کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها تأمین می‌شوند. نیاز به کالری در بیماران CKD، معمولاً 30 تا 40 کیلوکالری به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن به صورت روزانه است. اگر دریافت کالری کافی نباشد، بدن برای تهیه کالری پروتئین‌ها را تجزیه می‌کند. تجزیه پروتئین‌ها می‌تواند منجر به اثرات ناخوشایندی مانند سوءتغذیه و افزایش تولید مواد زائد در بدن شود؛ بنابراین دریافت میزان کالری مناسب برای بیماران CKD یک امر اساسی است. این نکته اهمیت دارد که میزان کالری مورد نیاز بیماران، بر اساس وزن ایدئال بدن و نه بر اساس وزن حاضر بیمار محاسبه شود.
۲. کربوهیدرات‌ها
کربوهیدرات‌ها منبع اصلی کالری برای بدن هستند. کربوهیدرات‌ها در گندم، غلات، حبوبات، برنج، سیب‌زمینی، میوه و سبزی‌ها، قند، عسل، کلوچه، کیک، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌ها یافت می‌شوند.
بیماران دیابتی و چاق باید میزان مصرف کربوهیدرات‌ها را محدود کنند و بهتر است که از کربوهیدرات‌های پیچیده گروه غلات مانند گندم و برنج تصفیه‌نشده دارای فیبر استفاده کنند و این گروه غذایی باید سهم بزرگی از کربوهیدرات‌های رژیم غذایی رژیم غذایی در بیماری مزمن کلیه را تشکیل دهد. سایر موادی که از قندهای ساده تشکیل‌شده‌اند، نباید بیشتر از ۲۰ درصد کل کربوهیدرات دریافتی، به‌ویژه در افراد دیابتی را تشکیل دهند.
محدودیت در بیماران غیر دیابتی نیز وجود دارد، خصوصاً هنگامی‌که امکان دارد کالری دریافتی از پروتئین با کربوهیدرات‌هایی که در انواع میوه‌ها، کلوچه میوه‌دار، کیک، شیرینی، ژله و عسل به‌عنوان دسر همراه با شکلات، آجیل یا موز جایگزین شود.
۳. چربی‌ها
چربی‌ها یک منبع مهم کالری برای بدن هستند و دو برابر کالری بیشتری را نسبت به کربوهیدرات‌ها و پروتئین‌ها فراهم می‌کنند. چربی‌های غیراشباع یا «خوب» مثل روغن‌زیتون، روغن بادام‌زمینی، روغن کانولا، روغن گل‌رنگ، روغن آفتابگردان، ماهی و آجیل نسبت به چربی‌های اشباع یا «بد» مانند گوشت قرمز، ماکیان (مرغ)، شیر کامل، کره، کره آب‌شده، پنیر، نارگیل، چربی خوک برتری دارند. بیماران مبتلا به CKD باید مصرف چربی‌های اشباع و کلسترول که می‌توانند باعث بیماری قلبی شوند را کاهش دهند.
در میان چربی‌های غیراشباع، باید به این نکته توجه کرد که نسبت چربی‌های غیراشباع یک ظرفیتی به چربی‌های غیراشباع چند ظرفیتی چه میزان است. میزان زیاد اسید چرب غیراشباع چندظرفیتی امگا ۶ (PUFA) و نسبت خیلی بالای امگا ۶ به امگا ۳، مطلوب نیست. درحالی‌که پایین‌بودن نسبت امگا ۶ به امگا ۳ اثرات خوبی را به دنبال خواهد داشت.
استفاده بیشتر از ترکیبات روغن گیاهی به جای یک روغن به‌تنهایی، باعث رسیدن به این هدف می‌شود. چربی ترانس که در تهیه محصولات تجاری نظیر چیپس، سیب‌زمینی، نان‌شیرینی‌ها، کلوچه و کیک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، اثرات نامطلوبی دارد و باید از مصرف آن اجتناب کرد.
۴. محدودیت دریافت پروتئین
پروتئین برای ترمیم و نگهداری بافت‌های بدن ضروری و در بهبود زخم‌ها و مقابله با عفونت‌ها نیز کمک‌کننده است. محدودیت پروتئین (کمتر از 0.8 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای مصرف روزانه)، به‌منظور کاهش سرعت افت عملکرد کلیه و به‌تأخیرانداختن نیاز به دیالیز و پیوند کلیه، برای بیماران مبتلا به نارسایی مزمنی که دیالیز نمی‌شوند، توصیه می‌شود. باید از محدودیت شدید پروتئین به خاطر احتمال خطر ایجاد سوءتغذیه اجتناب شود.
بی‌اشتهایی در بیماران CKD شایع است. بی‌اشتهایی در کنار محدودیت شدید پروتئین می‌تواند منجر به سوءتغذیه شدید، کاهش وزن، کمبود انرژی، کاهش مقاومت بدن و در نهایت باعث افزایش ریسک مرگ‌ومیر شود. بهتر است از پروتئین‌هایی با ارزش بیولوژیک (غذایی) بالا نظير پروتئین حیوانی (گوشت، ماکیان و ماهی)، تخم‌مرغ و Tufo استفاده شود.
بیماران CKD باید از رژیم‌های حاوی پروتئین زیاد (مانند رژیم Atkins) پرهیز کنند. علاوه بر این، بهتر است این بیماران از مصرف مکمل‌های پروتئین و داروهایی نظیر کراتینین که برای تقویت عضلات کاربرد دارند نیز اجتناب کنند، مگر اینکه این رژیم‌ها توسط پزشک یا متخصص تغذیه آن‌ها تائید شده باشد. بااین‌وجود زمانی که بیمار تحت درمان دیالیز قرار گرفت، دریافت پروتئین به 1 تا 1.2 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در هر روز افزایش می‌یابد تا پروتئین‌هایی که در طی دیالیز از بدن خارج می‌شوند، جایگزین گردند.
۴. مصرف مایعات
چرا بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیه باید در مصرف مایعات احتیاط کنند؟
کلیه‌ها از طریق خارج کردن آب اضافی توسط ادرار، نقش مهمی در مناسب نگه‌داشتن میزان آب بدن دارند. در بیماران CKD به علت اختلال عملکرد کلیه‌ها، حجم ادرار معمولاً کاهش می‌یابد.
کاهش حجم ادرار منجر به احتباس مایعات در بدن شده و همین امر، باعث ورم صورت، پاها، دست‌ها و افزایش فشارخون می‌شود.
تجمع مایع در ریه‌ها (وضعیتی که به آن احتقان یا ادم ریه گفته می‌شود) باعث تنگی نفس و اختلال در تنفس می‌گردد؛ اگر این وضعیت کنترل نشود می‌تواند حیات بیمار را مورد تهدید قرار دهد.
نشانه‌های تجمع آب در بدن
به افزایش آب در بدن، «اضافه‌بار مایع» گفته می‌شود. تورم پا (آدم)، آسیت (تجمع مایع در حفره شکم)، تنگی نفس و افزایش وزن در مدت‌زمان کوتاه، از نشانه‌های اضافه‌بار مایع در بدن است.
بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه باید چه مواردی را در کنترل مصرف مایعات رعایت کنند؟
برای جلوگیری از اضافه‌بار یا کمبود مایعات، حجم مایعات باید ثبت شده و طبق دستور پزشک تنظیم شود. حجم مایع توصیه‌شده برای بیماران مختلف، متفاوت است. چراکه این میزان بر اساس حجم ادرار و وضعیت مایع بدن در هر بیمار محاسبه می‌شود.
دریافت چه میزان آب در افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیه توصیه می‌شود؟
- به بیمارانی که ورم ندارند و حجم ادرار آن‌ها کافی است، اجازه داده می‌شود که بدون محدودیت آب و مایعات مصرف کنند.
- این تصور غلط است که افراد مبتلا به بیماری کلیه برای محافظت از کلیه‌ها باید مقدار زیادی مایعات مصرف نمایند. چراکه میزان مایع توصیه‌شده به وضعیت بالینی و عملکرد کلیه بیمار بستگی دارد.
- بیماران دارای ورم و حجم ادرار کاهش‌یافته، برای محدودکردن مصرف مایعات تحت آموزش قرار می‌گیرند. برای کم‌کردن ورم، مصرف مایعات در طی ۲۴ ساعت باید کمتر از حجم ادرار تولیدشده در طی یک روز باشد.
- برای اجتناب از اضافه‌بار یا کمبود مایعات در بیماران بدون ورم، حجم مایع مصرفی توصیه‌شده در هر روز برابر حجم ادرار روز قبل به‌اضافه ۵۰۰ میلی‌لیتر است. ۵۰۰ میلی‌لیتر مایع اضافی تقریباً معادل مایعی است که از طریق عرق و تنفس دفع می‌شود.
توصیه‌های مفید در کم‌کردن مصرف مایعات
محدودکردن مصرف مایعات کار دشواری است؛ اما توصیه‌های زیر به شما در این زمینه کمک خواهد کرد:
- هرروز و در یک زمان مشخص و ثابت، خود را وزن کنید و مایعات دریافتی را طبق آن تنظیم نمایید.
- پزشک به شما توصیه می‌کند که مجاز به مصرف چه میزان مایعات در طول یک روز هستید و بر همین اساس می‌توانید حجم مایعات دریافتی روزانه را محاسبه کنید. به خاطر داشته باشید که مایعات مصرفی فقط شامل آب نمی‌شود؛ بلکه شامل چای، قهوه، شیر، آب‌میوه، بستنی، نوشیدنی‌های سرد، سوپ و سایر مواد غذایی حاوی آب زیاد مانند هندوانه، انگور، کاهو، گوجه‌فرنگی، کرفس، آبگوشت، ژلاتین و شربت یخ‌زده نیز خواهد شد. غذاهای شور، پرادویه و سرخ‌کرده را از رژیم غذایی خود حذف کنید. زیرا باعث احساس تشنگی و درنتیجه مصرف زیاد مایعات خواهند شد.
- فقط زمانی که تشنه هستید، مایعات بنوشید و به خاطر عادت یا همراهی با دیگران مایعات ننوشید.
- وقتی تشنه هستید، مقدار کمی آب یا یخ مصرف کنید و یخ‌های کوچک مکعبی شکل را بمکید. یخ طولانی‌تر از مایعات در دهان باقی می‌ماند و بنابراین نسبت به همان میزان آب تأثیر بیشتری خواهد داشت. فراموش نکنید که باید یخ را به عنوان مایعات مصرف‌شده به حساب بیاورید. برای راحتی محاسبات، میزان آب معینی را برای یخ‌زدن داخل جایخی بریزید.
- یک راه برای برطرف‌کردن خشکی دهان، قرقره‌کردن آب بدون خوردن آن است. خشکی دهان می‌تواند با جویدن آدامس، مکیدن آب‌نبات سفت، برش لیموترش، قرص نعناع یا استفاده از دهان‌شویه‌های مرطوب‌کننده دهان، کاهش پیدا کند.
- همیشه برای محدودکردن مصرف مایعات، از یک فنجان يا ليوان کوچک برای نوشیدن استفاده کنید.
- داروها را بعد از غذا و زمانی که آب می‌نوشید میل کنید تا از مصرف آب اضافی برای خوردن دارو اجتناب شود.
- بیمار باید خودش را به‌وسیله کارکردن سرگرم کند. بیماری که اشتغال کمتری داشته باشد فرصت بیشتری برای نوشیدن آب خواهد داشت.
- قند خون بالا در بیماران دیابتی می‌تواند تشنگی را افزایش دهد. بنابراین کنترل دقیق قند خون برای کاهش تشنگی، یک امر مهم است.
- ازآنجایی‌که هوای گرم موجب افزایش تشنگی فرد می‌شود، استفاده از هر وسیله‌ای که باعث خنک شدن مطبوع هوا شود، مناسب بوده و توصیه می‌شود.
چگونه میزان مایع توصیه‌شده در روز اندازه‌گیری و مصرف شود؟
- یک مخزن را با آب و دقیقاً معادل مایع توصیه‌شده توسط پزشک برای مصرف روزانه پر کنید.
- بیمار باید در نظر داشته باشد که مایع مصرفی از حد مجاز برای یک روز بیشتر نشود.
- هر زمان که بیمار میزان معینی از مایعات را استفاده کرد، همان میزان آب باید از مخزن آب خارج و دور ریخته شود.
- زمانی که در مخزن آب زیادی باقی نمانده باشد، یعنی بیمار سهم مایع روزانه خود را مصرف کرده و نباید بیشتر از آن بنوشد.
- توصیه می‌شود که مصرف کل مایع در طول روز به‌صورت متعادل تقسیم گردد تا از نیاز به مایع اضافی اجتناب شود.
- درصورتی‌که این روش به‌صورت روزانه تکرار و پیگیری شود، دریافت میزان مایعات توصیه‌شده در روز به‌صورت مؤثری انجام می‌شود و از مصرف مایعات اضافه جلوگیری خواهد شد.
۵. محدودیت نمک (سدیم) در رژیم غذایی
چرا در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه، رژیم غذایی کم‌نمک توصیه می‌شود؟
سدیم در رژیم غذایی در بیماری مزمن کلیه برای حفظ حجم خون و کنترل فشارخون اهمیت زیادی دارد. در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی، کلیه‌ها که نقش مهمی در تنظیم سدیم دارند نمی‌توانند سدیم و آب اضافی را از بدن خارج نمایند؛ بنابراین سدیم و آب در بدن این افراد جمع می‌شوند.
وقتی سدیم در بدن زیاد می‌شود، منجر به افزایش تشنگی، ورم، تنگی نفس و بالارفتن فشارخون می‌شود. برای پیشگیری از این مسائل، بیماران CKD باید مصرف سدیم در رژیم غذایی خود را محدود کنند.
کدام مواد غذایی میزان سدیم بالایی دارند؟
غذاهای حاوی سدیم بالا شامل موارد زیر می‌شود:
- قرص نمک (نمک معمولی)، بیکینگ‌پودر (پودر خمیرمایه)
- غذاهای فرآوری‌شده مانند غذاهای کنسروشده، فست‌فودها و گوشت‌های اغذیه‌فروشی‌ها
- سس‌های آماده
- چاشنی‌ها و ادویه‌هایی مانند سس ماهی و سس سویا
- مواد غذایی پخته‌شده مانند انواع بیسکوییت، کیک، پیتزا و نان
- ویفرها، چیپس، پاپ کورن، بادام‌زمینی شور، میوه‌های خشک شور مانند بادام‌هندی و پسته
- کره و پنیر شور
- مواد غذایی آماده مانند نودل‌ها، اسپاگتی‌ها، ماکارونی و ذرت ورقه‌شده
- سبزی‌هایی مانند کلم، گل‌کلم، اسفناج، تربچه، چغندر و برگ گشنیز
- آب نارگیل
- داروهایی مانند قرص‌های بی‌کربنات سدیم، آنتی‌اسیدها و ملین‌ها
- غذاهای غیرگیاهی مثل گوشت، جوجه مرغ، احشاء حیوانی مانند کلیه‌ها، کبد (جگر قلوه) و مغز
- غذاهای دریایی مانند خرچنگ، صدف، میگو، ماهی روغنی و ماهی خشک‌شده
- همه انواع نوشابه‌ها، دسرها و ژلاتین‌ها
تمرین‌های کاربردی برای کاهش نمک در رژیم غذایی
- مصرف نمک را محدود کنید. از مصرف نمک اضافه و جوش‌شیرین در رژیم غذایی پرهیز کنید. غذا را بدون نمک طبخ کرده و مقدار نمک مجاز جداگانه را به آن اضافه نمایید. این بهترین روش برای کاهش مصرف نمک و اطمینان از میزان مصرف نمک در رژیم غذایی روزانه است.
- اجتناب از مصرف غذاهایی که حاوی سدیم بالا هستند. (در بالا ذکر شده است)
- نمک و چاشنی‌های شور را روی میز سرو نکنید و نمک‌پاش را از میز غذا حذف کنید.
- با دقت برچسب غذاهای بسته‌بندی و فرآوری‌شده آماده را بخوانید و نه‌تنها به نمک، بلکه به سایر ترکیبات حاوی سدیم نیز توجه کنید. برچسب‌ها را به‌دقت بررسی کنید و محصولات غذایی بدون سدیم یا کم‌سدیم را انتخاب کنید. مطمئن باشید که در این غذاها از پتاسیم به‌جای سدیم استفاده نشده باشد.
- مقدار سدیم داروها را نیز چک کنید.
- سبزی‌های حاوی سدیم بالا را در آب بجوشانید و آب آن را دور بریزید. این کار باعث کم‌شدن سدیم سبزی‌ها می‌شود.
- برای کاهش طعم نمک در غذا، می‌توان از سایر چاشنی‌ها و ادویه‌ها مانند سیر، پیاز، لیموترش، برگ‌بو، تمبر هندی، سرکه، دارچین، میخک، جوز، فلفل سیاه و زیره سبز استفاده کرد.
- اخطار: از جایگزین‌کردن نمک‌های حاوی پتاسیم اجتناب کنید. در بیماران CKD، جایگزین‌کردن نمک‌های دارای پتاسیم می‌تواند سطح پتاسیم خون را تا حد خطرناکی بالا ببرد.
- آبی که سختی آن گرفته‌شده را ننوشید. چراکه در فرآیند گرفتن سختی آب کلسیم با سدیم جایگزین می‌شود. مقدار تمام مواد معدنی از جمله سدیم، در آبی که به وسیله فرآیند اسموتیک معکوس تصفیه می‌شود، کم است.
- زمانی که در رستوران غذا می‌خورید، غذاهای حاوی سدیم کم را انتخاب کنید.
۶. محدودیت پتاسیم در رژیم غذایی
چرا به بیماران توصیه می‌شود که مصرف پتاسیم در رژیم غذایی را محدود کنند؟
پتاسیم یکی از مواد معدنی مهم در بدن است که برای عملکرد مناسب عضلات و اعصاب و منظم نگه‌داشتن ضربان قلب ضروری است. در حالت عادی، میزان پتاسیم در بدن با خوردن غذاهای حاوی پتاسیم و دفع پتاسیم اضافی در ادرار به تعادل می‌رسد. امکان دارد در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه، دفع پتاسیم اضافه در ادرار کافی نباشد که این موضوع می‌تواند منجر به تجمع میزان زیاد پتاسیم در خون شود. (وضعیتی که به آن هایپر کالمی گفته می‌شود)
احتمال هایپرکالمی در بیمارانی که تحت دياليز صفاقی (دیالیز شکمی) هستند نسبت به بیماران همودیالیزی (دیالیز خونی) کمتر است. علت این تفاوت این است که در دیالیز صفاقی، فرآیند دیالیز به‌صورت پیوسته انجام می‌شود، درحالی‌که در همودیالیز این روند متناوب است.
بالابودن سطح پتاسیم می‌تواند باعث ضعف شدید عضلات یا نامنظم‌شدن ضربان قلب شود که این اتفاق می‌تواند خطرناک باشد. بالا رفتن سطح پتاسیم، می‌تواند به‌طور غیرمنتظره‌ای موجب ایست قلبی و مرگ ناگهانی شود. سطح پتاسیم بالا بدون داشتن تظاهرات و علائم قابل‌توجه، می‌تواند تهدیدکننده حیات باشد. بنابراین به آن قاتل خاموش نیز می‌گویند.
برای اجتناب از عواقب خطرناک پتاسیم بالا، به بیماران توصیه می‌شود تا مصرف پتاسیم در رژیم غذایی را محدود کنند.
سطح پتاسیم نرمال خون چقدر است و چه زمانی باید آن را بالا در نظر بگیریم؟
- پتاسیم نرمال سرم (سطح پتاسیم خون طبیعی) 3.5 تا 5 میلی‌اکی‌والان در هر لیتر است. (3.5 تا 5 MEq/L)
- وقتی پتاسیم سرم در حد 5 تا 6 میلی‌اکی‌والان در هر لیتر باشد، باید پتاسیم رژیم غذایی محدود شود.
- وقتی پتاسیم سرم بیشتر از MEq/L ۶ باشد، باید مداخلات درمانی مؤثر برای کاهش آن صورت بگیرد.
- پتاسیم سرم بالاتر از MEq/L ۷ تهدیدکننده حیات بوده و نیازمند درمان فوری مانند دیالیز اورژانسی است.
تقسیم‌بندی غذاها بر اساس میزان پتاسیم
برای کنترل مناسب پتاسیم خون، مصرف غذا باید طبق دستورات پزشک متعادل شود. غذاها بر اساس میزان پتاسیم، بـه سه گروه غذاهای حاوی پتاسیم بالا، متوسط و پایین تقسیم‌بندی می‌شوند:
- پتاسیم بالا = بیش از ۲۰۰ میلی‌گرم در هر ۱۰۰ گرم غذا
- پتاسیم متوسط = 1۰۰ تا 200 میلی‌گرم در هر ۱۰۰ گرم غذا
- پتاسیم پایین = کمتر از ۱۰۰ میلی‌گرم در هر ۱۰۰ گرم غذا
غذاهای حاوی پتاسیم بالا
- میوه‌ها: زردآلوی تازه، موز رسیده، گیلاس رسیده، کاسنی، نارگیل تازه، فرنی سیب، انگورها، انگور سیاه، کیوی، لیمو، انبه رسیده، هلو و آلو
- سبزی‌ها: بروکلی، دانه‌های خوشه‌ای، تخم گشنیز، قارچ، پاپایای نارس، سیب‌زمینی، اسفناج، سیب‌زمینی شیرین
- میوه‌های خشک: بادام، بادام‌هندی، خرما، انجیر خشک، کشمش و گردو
- غلات: آرد گندم
- حبوبات: لوبیا قرمز، لوبیا سیاه و ماش
- غذاهای غیر گیاهی: انواع ماهی مانند کولی، خال‌خالی، صدف‌دارها مثل میگو، خرچنگ و ماهی پرورشی
- نوشیدنی‌ها: آب نارگیل، قهوه، شیر غلیظ، نوشیدنی شکلاتی، آب‌پرتقال تازه، سوپ، آبجو، شراب و بسیاری از نوشابه‌های گازدار
- متفرقه‌ها: شکلات، کیک شکلاتی، بستنی شکلاتی، نمک لونا (نمک جایگزین)، چیپس سیب‌زمینی و سس گوجه‌فرنگی
غذاهای حاوی پتاسیم متوسط
- میوه‌ها: لیموشیرین، انار، هندوانه
- سبزی‌ها: چغندر، موز نارس، کدو تلخ، کلم، هویج، کرفس، گل‌کلم، نخودفرنگی، بامیه، پیاز، کدوحلوایی، تربچه، ذرت شیرین، برگ گل‌رنگ و سیب‌زمینی
- غلات: جو، آردهای معمولی، ماکارونی تهیه‌شده از آرد گندم، پوسته برنج (برنج فشرده)، ورمیشل گندم (رشته‌فرنگی)
- غذاهای غیر گیاهی: کبد (جگر)
- نوشیدنی‌ها: شیر گاو و کشک
- متفرقه‌ها: فلفل سیاه و میخک
غذاهای حاوی پتاسیم پایین
- میوه‌ها: توت سیاه، گوآوا، پرتقال، پاپایای رسیده، گلابی، آناناس، توت‌فرنگی
- سبزی‌ها: کدوی سبز، باقلا، فلفل دلمه، خیار، سیر، کاهو، نخود سبز، انبه نارس
- غلات: برنج راوا
- حبوبات: نخود سبز
- غذاهای غیرگیاهی: گوشت گاو، گوشت بره، گوشت خوک، جوجه و تخم‌مرغ
- نوشیدنی‌ها: شیر بوفالو، کوکاکولا، لیموناد، مخلوط آب‌لیمو و آب و سودا
- متفرقه‌ها: زنجبیل خشک‌شده، عسل، برگ نعنا، خردل، جوز هندی و سرکه
راهکارهای عملی برای کاهش پتاسیم در رژیم غذایی
- روزانه یک عدد میوه ترجیحاً از گروه پتاسیم پایین استفاده کنید.
- روزانه یک فنجان چای یا قهوه بنوشید.
- سبزی‌های حاوی پتاسیم باید پس از کاهش میزان پتاسیم استفاده شوند. (در ادامه توضیح داده شده است)
- از مصرف آب نارگیل، آب‌پرتقال و غذاهای حاوی پتاسیم بالا اجتناب کنید. (در بالا ذکر شده است)
- تقریباً تمام غذاها مقداری پتاسیم دارند، بنابراین راهکار مناسب، انتخاب غذاهای حاوی پتاسیم پایین در صورت امکان است.
چگونه می‌توان میزان پتاسیم سبزی‌ها را کاهش داد؟
- پوست سبزی‌ها را بکنید و آن‌ها را به قطعات کوچک خردکنید.
- سبزی‌ها را با آب ولرم بشویید و آن‌ها را در یک قابلمه بزرگ قرار دهید.
- قابلمه را با آب داغ پر کنید (میزان آب باید چهار تا پنج برابر حجم سبزی‌ها باشد) و سبزی‌ها را حداقل به مدت یک ساعت خیس کنید.
- پس از خیس‌کردن سبزی‌ها به مدت دو تا سه ساعت آن‌ها را سه نوبت با آب گرم بشویید.
- سپس سبزی‌ها را با آب اضافه‌شده بجوشانید و آب آن را دور بریزید.
- سبزی‌های جوشانده‌شده را برای پختن غذا استفاده کنید.
- اگرچه شما می‌توانید میزان پتاسیم سبزی‌ها را کم کنید، اما همچنان بهتر است از سبزی‌های حاوی پتاسیم بالا اجتناب یا مقدار کمی از آن‌ها را استفاده کنید.
- به خاطر اینکه ویتامین‌ها در سبزی‌های پخته از بین می‌روند، باید مکمل‌های ویتامین را با توصیه پزشک مصرف کنید.
راهکارهای اختصاصی برای زدودن پتاسیم از سیب‌زمینی
- تا حد ممکن سطح سیب‌زمینی را در تماس با آب قرار دهید. این روش به خروج بیشتر پتاسیم از سیب‌زمینی‌ها کمک خواهد کرد. برش‌زدن و خردکردن سیب‌زمینی‌ها به قطعات ریز اهمیت زیادی دارد.
- دمای آبی که برای خیس‌کردن و جوشاندن سیب‌زمینی‌ها استفاده می‌شود، متفاوت است.
- استفاده از حجم زیاد آب برای خیس‌کردن و جوشاندن سیب‌زمینی‌ها مفید است.
۷. محدودیت فسفر در رژیم غذایی
چرا بیماران مبتلا بهنارسایی کلیوی باید رژیم غذایی کم فسفر داشته باشند؟
- فسفر یک ماده معدنی است که برای حفظ سلامتی و استحکام استخوان‌ها ضروری است. فسفر اضافی موجود در غذا، از طریق ترشح در ادرار از بدن خارج می‌شود. این امر باعث حفظ سطح فسفر خون می‌شود.
- سطح نرمال فسفر در خون چهار تا 5.5 میلی‌گرم در دسی‌لیتر است. (چهار تا 5.5 gm/dl)
- بیماران CKD نمی‌توانند فسفر اضافی دریافتی از طریق غذا را دفع کنند و بنابراین سطح آن در خون این افراد افزایش پیدا می‌کند. این فسفر افزایش‌یافته منجر به افزایش برداشت کلسیم از استخوان و درنتیجه ضعیف‌شدن آن می‌شود.
- افزایش سطح فسفر می‌تواند منجر به مشکلات زیادی نظیر خارش، ضعف عضلات و استخوان‌ها، درد استخوانی، خشکی استخوان‌ها و دردهای مفصلی شود که خشکی استخوان‌ها باعث افزایش احتمال شکستگی خواهد شد.
کدام غذاها حاوی فسفر بالا بوده و باید از مصرف آن‌ها اجتناب کرد؟
غذاهای حاوی فسفر بالا شامل:
- شیر و محصولات لبنی: پنیر، شکلات، شیر غلیظ‌شده، بستنی، میلک شیک
- میوه‌های خشک: بادام‌هندی، بادام، پسته، نارگیل خشک، گردو
- نوشیدنی‌های سرد: نوشابه‌های تیره، آبجو
- هویج، ذرت، بادام‌زمینی، نخودفرنگی تازه، سیب‌زمینی شیرین
- پروتئین حیوانی: گوشت، جوجه، ماهی، تخم‌مرغ
۸. مصرف تعداد زیاد ویتامین و فیبر
بیماران CKD به‌طورمعمول از کمبود ویتامین در دوره پیش از دیالیز رنج می‌برند. این موضوع به خاطر بی‌اشتهایی و رعایت محدودیت‌های سخت رژیم غذایی برای کندکردن روند بیماری کلیوی است.
برخی ویتامین‌ها (خصوصاً ویتامین‌های محلول در آب B، C و فولیک اسید) در طی دیالیز از بین می‌روند. برای جبران دریافت ناکافی و ازدست‌رفتن این ویتامین‌ها، بیماران CKD معمولاً نیاز به مکمل‌های ویتامین‌های محلول در آب و عناصر کمیاب دارند و مصرف فیبر زیاد برای این بیماران مفید است؛ بنابراین به بیماران توصیه می‌شود که سبزی‌های تازه، میوه‌های سرشار از ویتامین و فیبر بیشتری استفاده کنند؛ این در حالی است که باید از مصرف موادی که پتاسیم بالا دارند، اجتناب شود.
برنامه غذایی روزانه
برای بیماران CKD میزان مصرف روزانه آب و غذا باید توسط متخصص و طبق توصیه‌های نفرولوژیست برنامه‌ریزی و تنظیم شود.
اصول معمول در برنامه‌ریزی رژیم غذایی
مصرف آب و غذاهای مایع
مصرف مایعات باید طبق توصیه پزشک محدود و وزن روزانه ثبت شود. هرگونه افزایش نامناسب وزن ممکن است نتیجه افزایش دریافت مایعات باشد.
کربوهیدرات
درصورتی‌که بیمار CKD دیابتی نباشد، برای اطمینان از اینکه بدن وی کالری کافی دریافت می‌کند، می‌توان از غذاهای حاوی قند و گلوکز (مانند آنچه در غلات وجود دارد) استفاده کرد.
پروتئین
گوشت لخم (بدون چربی)، شیر، غلات، حبوبات، تخم‌مرغ و جوجه منابع اصلی پروتئین هستند.
به بیماران CKD غیردیالیزی، توصیه می‌شود که مصرف پروتئین رژیم غذایی روزانه خود را به کمتر از 0.8 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن محدود کنند. زمانی‌که دیالیز برای بیمار شروع می‌شود، می‌توان دریافت پروتئین رژیم غذایی روزانه را به 1 تا 1.2 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن افزایش داد.
بیمارانی که تحت دیالیز صفاقی هستند، ممکن است در طول روز نیاز به دریافت مقادیر بالاتر پروتئین تا حد 1.5 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن داشته باشند. باوجوداینکه پروتئین‌های حیوانی حاوی اسیدآمینه‌های اصلی ضروری (آن را پروتئین کامل يا پروتئین با ارزش بیولوژیک بالا نام‌گذاری کرده‌اند) و ارزشمند هستند، اما مصرف آن‌ها به‌ویژه در بیمارانی که هنوز دارای برنامه دياليز نیستند، باید محدود شود. زیرا امکان دارد باعث افزایش سرعت پیشرفت CKD در آن ها شود.
چربی‌ها
چربی‌ها به‌عنوان منبع انرژی و یک منبع خوب کالری به‌حساب می‌آیند. چربی‌های غیراشباع تک‌ظرفیتی و غیراشباع چندظرفیتی مانند روغن‌زیتون، روغن کانولا و روغن دانۀ سویا در مقادیر محدود، قابل‌استفاده هستند.
نمک
به بیشتر بیماران توصیه شود که رژیم کم‌نمک مصرف کنند. بهتر است به برچسب غذاها توجه کنید و سراغ غذاهایی که سدیم پایین دارند بروید. البته مطمئن باشید که سدیم با مقادیر بالای پتاسیم جایگزین نشده باشد. چراکه در مورد آن نیز ممنوعیت مصرف وجود دارد.
برچسب غذاها را از نظر سایر ترکیبات سدیم مانند سدیم بی‌کربنات (بیکینگ‌پودر) نیز کنترل و از مصرف آن‌ها پرهیز کنید.
غلات
برنج و محصولات آن مانند برنج کوبیده را می‌توان مصرف کرد.
برای اجتناب از یکنواختی طعم غذا می‌توان غلات مختلف مانند آرد گندم، برنج نشاسته، سمولینا، انواع آردهای ترکیبی، برشتوک ذرت و مقدار کمی جو و ذرت را به‌صورت چرخشی استفاده کرد.
سبزی‌ها
سبزی‌های حاوی پتاسیم پایین را به‌صورت آزاد می‌توان استفاده کرد؛ اما سبزی‌های دارای پتاسیم بالا باید قبل از مصرف تحت فرآیند زدودن پتاسیم قرار بگیرند. برای بهترشدن طعم، می‌توان به آن‌ها آب‌لیمو اضافه کرد.
میوه‌ها
میوه‌های دارای پتاسیم کم مانند سیب و توت را می‌توان فقط یک‌بار در روز استفاده کرد. توصیه می‌شود که آبمیوه‌ها را زیاد مصرف نکنید.
شیر و محصولات لبنی
شیر و محصولات آن مثل ماست و پنیر، مقادیر زیادی فسفر داشته و لازم است که مصرف آن‌ها کاهش داده شود. می‌توان از بقیه مواد غذایی لبنی که مقدار فسفر پایینی دارند مثل کره، پنیر خامه‌ای، بستنی یخی و محصولات غیرلبنی دیگر به‌جای آن‌ها استفاده کرد.
نوشیدنی‌های سرد
از مصرف نوشابه‌های سیاه‌رنگ به خاطر میزان فسفر بالا اجتناب کنید. آب‌میوه و آب نارگیل را به خاطر مقادیر فراوان پتاسیم مصرف نکنید.
میوه‌های خشک
میوه‌های خشک، بادام‌زمینی، دانه کنجد، نارگیل خشک یا تازه، نباید مصرف شوند.
بدون دیدگاه