اطلاعات عمومی
سل چیست؟
سل یا توبرکلوزیس (Tuberculosis) نوعی بیماری واگیردار عفونی است و می‌تواند موجب عفونت در ریه‌ها یا بافت‌های دیگر بدن شود. سل معمولاً ریه‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما می‌تواند بر اعضای دیگر بدن مثل ستون فقرات، مغز یا کلیه‌ها نیز اثر‌گذار باشد. عامل ایجاد سل، باکتری‌ای به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است.
تمام افرادی که به باکتری سل با توبرکلوزیس آلوده می‌شوند، بیمار نمی‌شوند؛ اما اگر علائم بیماری را داشتید، حتماً تحت نظر پزشک قرار بگیرید.
اگر به باکتری آلوده شده‌اید اما علائمی ندارید، به سل غیرفعال یا سل نهفته مبتلا هستید. ممکن است این‌طور احساس کنید که بیماری سل به‌خودی‌خود درمان شده است، اما این بیماری در بدن شما نهفته باقی مانده است.
چنانچه آلوده به باکتری توبرکلوزیس شده‌اید و علائم بیماری در شما وجود دارد، به سل فعال یا سل مبتلا هستید.
سل شامل ۳ مرحله است:
- عفونت اولیه
- عفونت سل نهفته
- سل فعال
علاوه بر فعال یا غیرفعال بودن، احتمالاً درمورد انواع مختلف سل نیز شنیده‌اید که متداول‌ترین آن، سل ریوی است. باکتری می‌تواند علاوه بر ریه‌ها، سایر اعضای بدن را نیز درگیر کند و موجب سل خارج ریوی شود؛ همچنین، ممکن است در مورد سل ارزنی (میلیاری) نیز شنیده باشید.
سل میلیاری هم ممکن است در تمام بدن پخش شود و بیماری های زیر را ایجاد کند:
- مننژیت (نوعی التهاب مغزی که ممکن است ناشی از باکتری یا ویروس باشد)
- پیوری (میزان بالای گلبول‌های سفید در ادرار)
- سل ستون فقرات
- بیماری آدیسون (نوعی بیماری غدۀ فوق کلیه)
- هپاتیت (نوعی عفونت کبد)
- سل غدد لنفاوی
سل چگونه شیوع پیدا می‌کند؟
در‌صورتی که فرد مبتلا به سل فعال، از طریق سرفه، عطسه، صحبت یا حتی خنده میکروب را در فضای اطراف منتشر کند، احتمال بیمار شدن سایر افراد نیز افزایش پیدا می‌کند.
فقط افراد مبتلا به عفونت ریوی می‌توانند عامل شیوع بیماری باشند؛ از طرفی، بیشتر افرادی که باکتری را تنفس می‌کنند، قادر به مقابله و متوقف‌کردن رشد آن هستند؛ چراکه باکتری در این افراد غیرفعال شده و موجب سل نهفته می‌شود.
عوامل مؤثر در ابتلا
هر فردی می‌تواند به سل مبتلا شود، اما برخی شرایط و بیماری ها می‌توانند خطر ابتلا را افزایش دهند.
این موارد شامل موارد زیر است:
سیستم ایمنی ضعیف‌شده
سیستم ایمنی سالم، معمولاً با موفقیت باکتری سل را مهار می‌کند؛ با‌این‌حال، یک‌سری از بیماری‌ها و داروها می‌توانند سیستم ایمنی را ضعیف کنند، از جمله:
- ابتلا به HIV/ایدز
- دیابت
- بیماری کلیوی شدید
- برخی سرطان‌ها
- دریافت داروهای شیمی درمانی
- دریافت داروهای پیوند عضو
- برخی داروهای مورد استفاده در درمان روماتیسم مفصلی، بیماری کرون و پسوریازیس
- سوءتغذیه یا وزن پایین بدن
- سن خیلی پایین یا بالا
مواد مخدر و الکل
استفاده از مواد مخدر یا مصرف بیش از اندازۀ الکل، سیستم ایمنی بدن را ضعیف کرده و خطر ابتلا به سل را افزایش می‌دهد. مصرف تنباکو نیز ابتلا به سل و ریسک مرگ‌و‌میر ناشی از آن را افزایش می‌دهد.
کادر درمان
برخورد منظم با افراد بیمار، احتمال تماس با باکتری سل را افزایش می‌دهد؛ با‌این‌حال، استفاده از ماسک و شستن مکرر دست‌ها احتمال ابتلا به این بیماری را کاهش می‌دهند.
زندگی یا کار در مراکز عمومی
افرادی که در زندان، پناهگاه بی‌خانمان‌ها، بیمارستان‌های روانی یا خانۀ سالمندان کار یا زندگی می‌کنند، به دلیل شلوغی و تهویۀ نامناسب، در معرض خطر ابتلا به بیماری سل قرار دارند.
زندگی با فرد مبتلا به سل
ارتباط نزدیک با شخص مبتلا به سل، احتمال ابتلا به این بیماری را نیز افزایش می‌دهد.
علائم و نشانه‌ها
افراد مبتلا به سل غیرفعال، علائمی از خود نشان نمی‌دهند؛ با‌این‌حال ممکن است جواب آزمایش واکنش پوستی یا آزمایش خون آن‌ها مثبت باشد.
مهم‌ترین علائم سل چیست؟
افرادی که سل فعال دارند می‌توانند هر‌کدام از علائم زیر را نشان دهند:
- سرفۀ شدید (که بیش از دو هفته ادامه پیدا کند)
- درد قفسۀ سینه
- سرفه‌ٔ همراه خون یا خلط
- احساس خستگی یا ضعف
- از‌دست‌دادن اشتها
- کاهش وزن
- لرز
- تب
- تعریق شبانه
علائم هشدار
اگر دچار تب، کاهش وزن بی‌دلیل، تعریق شدید در شب یا سرفۀ مکرر هستید، به پزشک خود مراجعه کنید؛ چون این علائم می‌توانند نشان‌دهندۀ سل باشند.
CDC ایالات متحده آمریکا به افرادی که در معرض ابتلای به سل قرار دارند توصیه می‌کنند که برای تشخیص سل نهفته آزمایش دهند.
این توصیه بیشتر شامل حال افراد زیر است:
- افراد مبتلا به ایدز/HIV
- افرادی که از موادمخدر تزریقی استفاده می‌کنند
- افرادی که با مبتلایان به سل در ارتباط هستند
- افراد ساکن در کشورهایی که در آن‌ها بیماری سل شیوع زیادی دارد (مانند افغانستان و پاکستان)
- افرادی که در مکان‌های عمومی کار می‌کنند (زندان یا خانه سالمندان)
- افرادی که در مراکز درمانی مشغول به کارند
- کودکانی که با بزرگسالانِ در معرض ابتلا به سل، ارتباط دارند
تشخیص
بررسی‌های بالینی
در طول معاینه پزشک غدد لنفاوی شما را از نظر تورم بررسی و از گوشی پزشکی برای سمع ریه استفاده می‌کند.
متداول‌ترین ابزار تشخیصی سل، آزمایش پوستی TST یا آزمایش مانتو است. در این آزمایش مقدار کمی از ماده ای به نام توبرکولین یا PPD درست در زیر پوست و در قسمت داخلی ساعد تزریق می شود.
در عرض 48 تا 72 ساعت، پزشک محل تزریق را از نظر تورم بررسی می کند. یک برآمدگی قرمز سخت و برجسته به این معنی است که شما احتمالاً به عفونت سل مبتلا هستید. اندازه برآمدگی تعیین می کند که آیا نتایج آزمایش قابل توجه است یا خیر.
بررسی‌های آزمایشگاهی
آزمایش‌های خون
آزمایش خون می تواند توبرکلوزیس نهفته یا فعال را تایید یا رد کند. این آزمایشات واکنش سیستم ایمنی بدن شما به باکتری سل را اندازه گیری می کند. نام این آزمایش IGRA است. اگر در معرض خطر بالای عفونت سل هستید، اما آزمایش پوستی منفی است و یا اگر واکسن BCG دریافت کرده اید، IGRA در تایید تشخیص بسیار کمک کننده است.
آزمایش خلط
در‌صورتی‌که در نتایج تصویربرداری قفسۀ سینه، نشانه‌هایی از وجود سل دیده شود، ممکن است پزشک از خلط صبحگاهی فرد نمونه‌برداری کند؛ سپس نمونه‌ها را برای تشخیص وجود باکتری به آزمایشگاه بفرستند.
از سوی دیگر نمونه‌های خلط می‌توانند برای بررسی انواع سل مقاوم به دارو نیز استفاده شوند. این آزمایش به پزشک در درمان بهتر بیماری کمک زیادی می‌کند. آماده‌شدن نتایج این آزمایش‌ها ممکن است چهار تا هشت هفته طول بکشد.
بررسی‌های تصویربرداری
اگر تست واکنش پوستی شما مثبت شده است، به احتمال زیاد پزشک سی‌تی اسکن یا عکس‌برداری از قفسۀ سینه با اشعۀ X را برای شما تجویز خواهد کرد. این بررسی می‌تواند نشان دهد که سیستم ایمنی بدن در کدام نقاط، باکتری سل را مهار کرده است؛ همچنین، تغییرات ناشی از سل فعال در ریه‌ها را نیز نشان خواهد داد.
درمان
برای درمان بیماری سل فعال، احتمالاً نیاز دارید حداقل به‌مدت ۶ تا ۹ ماه آنتی‌بیوتیک دریافت کنید؛ همچنین، اگر سل نهفته دارید یا در معرض ابتلا به سل فعال هستید، ممکن است پزشک شما یک درمان دارویی برای شما توصیه کند.
نوع داروها و مدت‌زمان درمان به سن، بارداری یا شیردهی، سایر بیماری های فرد، مقاومت دارویی احتمالی و محل عفونت در بدن بستگی دارد.
درمان دارویی
اگر به سل نهفته مبتلا هستید، ممکن است فقط به مصرف یک یا دو نوع داروی سل احتیاج داشته باشید. برای درمان سل فعال، خصوصاً نوع مقاوم به دارو، نیاز است که به‌صورت هم‌زمان چندین داروی بخصوص را مصرف کنید.
رایج‌ترین داروها برای درمان سل شامل موارد زیر هستند (البته بدون مشورت پزشک هیچ دارویی را استفاده نکنید):
- ایزونیازید
- ریفامپین
- اتامبوتول
- پیرازینامید
اگر به سل مقاوم به درمان مبتلا هستید، پزشک معالج معمولاً ترکیبی از داروهای مختلف تزریقی و خوراکی مانند آمیکاسین، موکسی‌فلوکساسین یا کاپرومایسین را برای مصرف ۲۰ تا ۳۰ ماه تجویز می‌کند؛ اما برخی از انواع بیماری سل نیز در مقابل این داروها مقاومت پیدا می‌کنند.
برخی داروهایی که ممکن است جهت مقابله با مقاومت دارویی، به فرایند درمان اضافه شوند، شامل موارد زیر هستند:
- بداکیلین
- لینزولید
تغذیه و مکمل
رژیم غذایی
غذای خاصی برای مبتلایان به سل توصیه نمی‌شود. دقت کنید که بیماری سل با مصرف یک نوع غذای بخصوص درمان نمی‌شود. برخی افراد معتقدند که خوراکی‌هایی مثل سرکه می‌توانند سل را درمان کنند؛ اما چنین باوری صحیح نیست. تنها چیزی که در درمان سل کمک‌کننده خواهد بود، مراجعه به پزشک و مصرف منظم داروهاست.
در اغلب مواقع، بهتر است که فرد مبتلا به سل، همان رژیم غذایی معمولی را داشته باشد؛ اما احتمالاً نیاز است که تغییراتی برای افزایش مصرف غذا ایجاد شود. افراد مبتلا به این بیماری، معمولاً در ابتدا اشتهای ضعیفی دارند، اما مصرف بیشتر مواد غذایی می‌تواند به روند بهبودی این افراد کمک زیادی کند.
افراد مبتلا به سل باید یک رژیم سالم و متعادل داشته باشند. یک رژیم سالم می‌تواند دارای چهار گروه سادۀ غذایی باشد که شامل موارد زیر هستند:
- غلات گندمی و حبوبات
- میوه و سبزیجات
- شیر و محصولات لبنی، گوشت، تخم‌مرغ و ماهی
- روغن، چربی و آجیل
معمولاً مواد غذایی با خواص مشابه، در یک گروه غذایی قرار می‌گیرند. اگر غذای مصرفی شما شامل تمام غذاهای ذکرشده باشد، رژیم غذایی سالمی دارید؛ با‌این‌حال نیازی نیست که تمام گروه‌های غذایی در تمام وعده‌ها مصرف شوند.
روغن و چربی برای فرد مبتلا به سل
مبتلایان به سل، به تنوع غذایی زیادی نیاز دارند.
روغن و چربی منابع مهم انرژی هستند. درخصوص روغن می‌توانید از انواع روغن‌ها مثل روغن سویا، روغن خردل و روغن نارگیل استفاده کنید. آجیل‌هایی مثل بادام زمینی، منبع خوبی برای پروتئین و انرژی هستند و می‌توانند به‌عنوان میان‌وعده مصرف شوند. بادام‌زمینی از نظر مواد مغذی با آجیل‌های گران‌تر مثل بادام درختی و بادام هندی برابری می‌کند.
پروتئین برای افراد مبتلا به سل
پروتئین می‌تواند منبعی حیوانی همانند شیر، تخم‌مرغ، گوشت و ماهی داشته باشد. همچنین می‌تواند منبعی گیاهی مثل، غلات و حبوبات داشته باشد. منبع گیاهی نیز می‌تواند میزان یکسانی از پروتئین را در مقایسه با منبع حیوانی فراهم کند.
ویتامین‌ها برای مبتلایان به سل
سبزیجات، خصوصاً سبزیجات برگ‌دار و میوه‌ها، مهم‌ترین منابع ویتامین و مواد معدنی هستند که باید بخشی از رژیم روزانۀ شما را تشکیل دهند.
تغذیه و مکمل
صرف مولتی ویتامین و ترکیبات مکمل ممکن است طبق نظر پزشک به رژیم درمانی اضافه شود؛ چراکه مطالعات، نتایج گوناگونی به همراه داشته‌اند، از این رو پزشک متخصص با توجه به شرایط هر فرد ممکن است مصرف مکمل‌ها را در کنار درمان اصلی تجویز کند.
رژیم غذایی
تغذیه به‌معنای نگرش به مواد مغذی موجود در رژیم غذایی افراد است. اگر افراد تغذیۀ کافی نداشته باشند، شرایط بیماری بدتر خواهد شد؛ چراکه سوءتغذیه توانایی بدن برای مقابله با بیماری را کاهش می‌دهد.
سل نیز سوءتغذیه را تشدید می‌کند. بیشتر مبتلایان به سل کاهش وزن را تجربه می‌کنند که این موضوع ممکن است به دلایل مختلفی مثل کاهش اشتها و کم‌شدن مصرف مواد غذایی باشد.
فرد مبتلا به سل باید از مصرف مواد غذایی زیر پرهیز کند:
- مصرف الکل به دلیل تداخل با درمان دارویی به دلیل افزایش خطر سمیت کبدی
- نوشیدنی‌های گازدار
- مصرف بیش از حد چای یا قهوه، یا مصرف آن‌ها به همراه غذا
- تنباکو
- مصرف بیش از حد ادویه و نمک
زندگی با سل
خودمراقبتی
معمولاً به دنبال تماس طولانی‌مدت با افراد مبتلا به سل، شما نیز به این بیماری مبتلا خواهید شد.
با رعایت موارد زیر، احتمال ابتلای دیگران را کاهش دهید:
- دستان خود را به‌طور مرتب بشویید.
- در صورت امکان از ماسک استفاده کنید و یا در هنگام سرفه با داخل آرنج خود دهان خود را بپوشانید.
- مطمئن شوید که تمام داروهای خود را در زمان تعیین‌شده مصرف می‌کنید.
- تا زمانی که پزشک سالم‌بودن شما را تأیید نکرده است، به محل کار خود نروید.
- در اتاق خود سیستم تهویۀ مطبوع راه‌اندازی کنید.
پخش‌شدن میکروب‌های سل در جاهای کوچک و بسته که هوا در آن جریان ندارد، سریع‌تر اتفاق می‌افتد؛ پس اگر هوای بیرون خیلی سرد نیست، پنجره‌‌ها را باز کنید و با استفاده از یک پنکه، هوای داخل را به بیرون هدایت کنید.
در بیمارستان، مهم‌ترین اقدام برای جلوگیری از شیوع سل، داشتن سیستم تهویۀ مطبوع مناسب و استفاده از لوازم بهداشت شخصی است.
درمان خود را حتماً به پایان برسانید: پس از چند هفته احساس بهبودی کرده و عموماً سبب ابتلای سایر افراد نخواهید شد.
مصرف داروهای سل خود را متوقف نکنید؛ چراکه باید دورۀ درمان را به‌صورت کامل پشت‌سر گذاشته و داروها را همان‌طور که توسط پزشک تجویز شده‌اند، مصرف کنید.
توقف زودهنگام درمان یا مصرف‌نکردن برخی دوزها به باکتری‌های زنده این امکان را می‌دهد تا در مقابل آن داروها مقاوم شوند؛ این موضوع، شرایط درمان را بسیار پیچیده خواهد کرد.
برنامه‌ای به نام «درمان با نظارت مستقیم» (DOT) می‌تواند به افراد کمک کند تا به رژیم درمانی خود پایبند باشند. در این روش، یکی از اعضای کادر درمان، در مصرف دارو به شما کمک خواهد کرد تا مراحل درمان به‌خوبی پشت‌سر گذاشته شود.
واکسیناسیون
در کشورهایی که سل شیوع بیشتری دارد، نوزادان معمولاً واکسن BGC دریافت می‌کنند. در ایران نیز نوزادان پس از تولد این واکسن را دریافت می کنند. دریافت این واکسن می تواند تا حد زیادی از سل خارج ریوی جلوگیری کند ولی در برابر سل ریوی موثر نیست.
سل در دوران بارداری
علاوه بر اینکه تشخیص بیماری سل در زمان بارداری کار ساده‌ای نیست، بی‌توجهی به درمان سل برای زنان باردار و فرزندشان خطر بسیار زیادی نیز دارد. کودکان متولدشده از مادران مبتلا به سل، در زمان تولد وزن کمتری نسبت به کودکان متولدشده از مادران سالم دارند؛ با‌این‌حال به‌ندرت ممکن است که کودک هنگام تولد، به سل مبتلا باشد.
آزمایش عفونت سل در زنان باردار
زنان بارداری که در معرض ابتلا به سل قرار دارند، باید برای تشخیص عفونت سل آزمایش‌هایی را انجام دهند. زنان بارداری که شرایط زیر را دارند، بیشتر در معرض ابتلا به سل هستند:
- افرادی که اخیراً به باکتری آلوده شده‌اند.
- افرادی که به بیماری‌های تضعیف‌کنندۀ سیستم ایمنی مبتلا هستند.
TST یا تست واکنش پوستی در دوران بارداری ایمن و مطمئن است. آزمایش خون و اندازه گیری IGRA نیز در هنگام بارداری گزینۀ مناسبی محسوب می‌شود.
اگر آزمایش خون یا آزمایش واکنش پوستی مثبت شد، انجام آزمایش‌های دیگر برای تشخیص سل، ضروری خواهد بود.
درمان عفونت سل نهفته در زنان باردار
برای بیشتر زنان باردار، درمان سل نهفته می‌تواند ۲ تا ۳ ماه پس از زایمان، به دلیل نیاز به پرهیز از مصرف هرگونه داروی غیرضروری در هنگام بارداری، به تعویق بیفتد؛ با‌این‌حال، برای زنانی که خطر پیشرفت سل نهفته در آنان زیاد است، خصوصاً افرادی که اخیراً با یک فرد مبتلا به سل در ارتباط بوده‌اند، درمان سل نهفته حتی در طول سه ماه اول بارداری نیز نباید نادیده گرفته شود.
زنان بارداری که سل در آنان تشخیص داده می‌شود، باید درمان را هرچه سریع‌تر آغاز کنند. با اینکه داروهای مصرفی در درمان سل به جنین نیز نفوذ می‌کنند، اما طبق مطالعات انجام‌شده به نظر می‌رسد آسیبی به او نخواهند زد.
سل در دوران شیردهی
شیردهی در زنانی که به‌صورت جدا ایزونیازید یا ریفامپین مصرف می‌کنند، بلامانع است.
ریفامپین می‌تواند رنگ مایعات بدن، حتی شیر مادر را به‌رنگ نارنجی تغییر دهد؛ پس، تغییر رنگ مایعات بدن به نارنجی خطرناک نخواهد بود.
داروها
- ایزونیازید
- ریفامپین
- اتامبوتول
- پیرازینامید
- ریفاپنیتن
بدون دیدگاه