اطلاعات عمومی
اختلال وسواس فکری عملی چیست؟
اختلال وسواس فکری عملی یا اختلال OCD نوعی اختلال اضطرابی شایع است که موجب افکار، ترس‌ها و نگرانی‌های بی‌دلیل می‌شود. مبتلایان به اختلال OCD تلاش می‌کنند تا این افکار را با تکرار برخی عادت‌ها کنترل کنند.
به افکار یا تصاویر مزاحم تکراری، وسواس می‌گویند که منطقی نیستند و می‌توانند اضطرابی فراوان در پی داشته باشند. کنترل این افکار با استدلال امکان‌پذیر نیست و در راهبردهای کنترل فکر در اختلال وسواس فکری-عملی جای ندارد. عادات یا اجبارها هم همان فعالیت‌هایی هستند که این افکار وسواسی را کمتر یا متوقف می‌کنند.
عوامل مؤثر در ابتلا
عوامل مؤثر در ابتلا به اختلال OCD چه هستند؟
اختلال روانی وسواس معمولاً در سنین نوجوانی یا جوانی بروز می‌کند. اختلال OCD اغلب در پسرها زودتر از دخترها پیشرفت می‌کند.
ریسک فاکتورهای اختلال وسواس فکری عملی شامل این موارد هستند:
سابقهٔ خانوادگی
افرادی که نزدیکان درجه یک (مانند والدین، خواهر و برادر یا فرزند) وسواسی دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به اختلال OCD هستند مخصوصاً اگر از سنین کودکی یا نوجوانی به وسواس دچار شده باشند.
ساختار و عملکرد مغز
پژوهش‌ها و مطالعات با روش‌های تصویربرداری نشان داده‌اند که برخی نواحی در مغز افراد مبتلا به وسواس فکری عملی متفاوت است. درک ارتباط بین تفاوت‌های مغزی و وسواس به مطالعات بیشتر پژوهشگران نیاز دارد.
ترومای کودکی
برخی مطالعات حاکی از ارتباط میان تروما در دوران کودکی مثل آزار جنسی و اختلال روانی وسواس هستند. درک بهتر این ارتباط، تحقیقات بیشتری را می‌طلبد. در برخی موارد ممکن است کودکان پس از عفونت استرپتوکوکی به اختلال شخصیت وسواسی یا علائم وسواس مبتلا شوند که سندروم پانداس (PANDAS) یا اختلال‌های خودایمنی عصبی‌روانی کودکان به‌دلیل عفونت‌های استرپتوکوکی نامیده می‌شود.
علائم و نشانه‌ها
علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری عملی چه هستند؟
همان‌طور که اشاره شد، وسواس‌ها همان افکار، ترس‌ها و دلواپسی‌های بی‌اساسی هستند که مرتب رخ می‌دهند و به اضطراب بسیار زیاد منجر می‌شوند. فرد نمی‌تواند با دلیل و منطق از وسواس‌های خود رهایی پیدا کند. برخی انواع رایج وسواس عبارتند از:
- دقت و تمرکز بسیار شدید روی کثیفی و میکروب‌ها
- شک‌های مکرر (برای نمونه شک به خاموش‌کردن اجاق گاز)
- نیاز به قراردادن وسایل با ترتیب بسیار خاص
- افکار راجع به خشونت یا صدمه‌رساندن به دیگری
- صرف مدت‌های طولانی به شمارش یا لمس اجسام
- تمرکز و دقت شدید به ترتیب یا قرینگی
- افکار تکراری دربارهٔ فعالیت‌های نابهنجار جنسی
- درگیری با افکار متضاد باورهای دینی شخص
احتمال دارد فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی بداند که چنین افکاری منطقی نیستند و از مشکلات واقعی زندگی به حساب نمی‌آیند اما این آگاهی برای برطرف‌کردن این افکار ناخواسته کافی نیست.
اجبارها فعالیت‌هایی تکراری و از روی عادت هستند که برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس‌ها انجام می‌شوند. بعضی نمونه‌های اجبارها عبارتند از:
- شستشوی مکرر دست‌ها که اغلب از صد بار در روز بیشتر می‌شود.
- بررسی دوباره و دوباره برای کسب اطمینان (مثلاً از قفل‌بودن در یا خاموش‌کردن گاز).
- پیروی از قوانین سخت‌گیرانهٔ نظم و ترتیب، (برای مثال آویزان‌کردن لباس‌ها با ترتیب مشخص در هر روز، قراردادن ادویه‌ها طبق حروف الفبا و غمگین‌شدن در صورت برهم‌خوردن این ترتیب و چیدمان).
فعالیت‌های اجباری می‌توانند از حد بگذرند، زحمت ایجاد کنند و زمان زیادی را هدر دهند. حتی ممکن است این اجبارها زندگی روزانه و روابط بیمار را هم مختل کنند.
حتی مبتلایان ممکن است از قرارگرفتن در موقعیت‌هایی اجتناب کنند که امکان دارد با وسواس‌های خود مواجه شوند.
علائم هشدار
در صورت مشاهده علائم زیر، با یک مرکز درمانی و یا پزشک معالج تماس بگیرید:
درصورتی‌که اختلال وسواس فکری عملی در خود یا فرزندتان تشخیص داده شد، لازم است تا به‌طور منظم تحت نظر روان‌پزشک یا روانشناس باشید تا از اثربخشی روند درمان اطمینان حاصل کنید.
اگر برای درمان وسواس، دارو مصرف می‌کنید، در صورت مشاهدهٔ هر نوع عوارض جانبی ناخوشایند، با پزشک معالج خود صحبت کنید.
تشخیص
مراحلی که به تشخیص وسواس کمک می‌کند، شامل این موارد هستند:
معاینه بالینی
پزشک معاینهٔ بالینی انجام می‌دهد تا سایر بیماری‌ها و مشکلات دیگری را حذف کنند که می‌توانند باعث بروز علائم شما شوند و همچنین کلیهٔ عوارض مرتبط را نیز بررسی کند.
ارزیابی روان‌شناختی
دربارهٔ افکار، احساسات و الگوی رفتاری خود صحبت می‌کنید تا مشخص شود آیا هیچ وسواس یا رفتار جبری دارید که کیفیت زندگی‌تان را مختل کند. ممکن است لازم باشد تا درصورتی‌که اجازه می‌دهید با خانواده یا دوستان شما هم گفت‌وگو شود.
تشخیص اختلال وسواس فکری عملی در DSM 5
ممکن است پزشک معالج از معیار نسخهٔ پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) برای تشخیص وسواس استفاده کند که انجمن روان‌پزشکی آمریکا منتشر کرده است.
چالش‌های تشخیص
گاهی تشخیص اختلال وسواس فکری عملی مشکل می‌شود چون ممکن است علائمی مشابه اختلال شخصیت وسواسی جبری، اختلال‌های اضطرابی، افسردگی، اسکیزوفرنی یا سایر اختلالات سلامت روان داشته باشد. همچنین امکان دارد فرد همزمان با OCD به اختلال‌های دیگر سلامت روانی هم مبتلا باشد. با پزشک معالج خود همکاری کنید تا بتوانید تشخیص و درمانی مناسب را دریافت کنید.
درمان
وسواس چگونه درمان می‌شود؟ رایج‌ترین روش درمان وسواس OCD شامل روان‌درمانی و مصرف دارو است.
درصورتی‌که علائم OCD به این روش درمانی پاسخ ندهند و علائم شدید باشند، ممکن است پزشک تحریک مغناطیسی مغز (TMS) را توصیه کند که با پالس‌های الکترومغناطیسی، جریانی خفیف به مغز وارد می‌شود.
روان‌درمانی وسواس فکری عملی
روان‌درمانی یا صحبت‌درمانی (Talk Therapy) به مجموعه‌ای از روش‌های درمانی اطلاق می‌شود که به فرد کمک کنند تا احساسات، افکار و رفتارهای ناسالم خود را شناسایی و اصلاح کند. بیمار با متخصصان حوزهٔ سلامت روان مانند روانشناس کار می‌کند.
انواع مختلف روان‌درمانی وجود دارد. مؤثرترین و رایج‌ترین روش‌های مورد استفاده در مداوای اختلال OCD عبارتند از:
درمان شناختی رفتاری
در روش شناختی رفتاری (CBT)، روان‌درمانگر به مراجع کمک می‌کند تا افکار و احساسات خود را بسنجد و بفهمد. در طول جلسات متعدد، این روش می‌تواند کمک کند تا بیمار افکار آسیب‌زننده و عادات منفی را با راه‌های مواجههٔ سالم‌تر جایگزین کند.
مواجهه درمانی
مواجهه‌درمانی یا رویارویی و جلوگیری از پاسخ (ERP) یکی از انواع درمان‌های شناختی‌رفتار به شمار می‌رود. در طول مواجهه‌درمانی، روان‌درمانگر مراجع را در برابر تصاویر یا موقعیت‌های دلهره‌آور قرار می‌دهد و از او می‌خواهد تا با میل به انجام فعالیت‌های جبری مقاومت کند. برای نمونه، درمان‌گر از بیمار درخواست می‌کند تا به اجسام کثیف دست بزند اما دست‌هایش را نشوید. هنگامی‌که درمان‌گر شما را در موقعیت دلهره‌آور نگه می‌دارد و اتفاق بدی نمی‌افتد، متوجه می‌شوید که افکار اضطرابی تنها در ذهن شما هستند و وجود خارجی ندارند.
درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد
در روش درمانی ACT بیمار می‌پذیرد که افکار وسواس‌گونه صرفاً فکر هستند؛ بنابراین این افکار قدرت خود را از دست می‌دهند. درمان‌گر مبتنی بر پذیرش و تعهد به بیمار کمک خواهد کرد که علی‌رغم علائم وسواس فکری عملی‌ای که تجربه می‌کند، زندگی معناداری داشته باشد.
ذهن‌آگاهی
روش‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness) مانند مراقبه و تن‌آرامی (Relaxation) نیز به علائم OCD کمک می‌کنند.
دارو‌درمانی وسواس فکری عملی
داروهایی مانند مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) و داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای می‌توانند به درمان OCD کمک کنند.
بیشتر روان‌پزشکان SSRIها را در درمان وسواس فکری عملی تجویز می‌کنند؛ اغلب اوقات دوز تجویز‌شده بسیار بیشتر از دوز مصرف این داروها برای مداوای اضطراب یا افسردگی است. سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA) تجویز مهارکننده‌های بازجذب سروتونین زیر را تأیید کرده است:
- فلوکستین | Fluoxetine
- فلووکسامین | Fluvoxamine
- پاروکستین | Paroxetine
- سرترالین | Sertraline
شروع اثربخشی این داروها ممکن است بین هشت تا ۱۲ هفته طول بکشد.
تغذیه و مکمل
رژیم غذایی
در مبتلایان به وسواس شدید، درمان رفتاری‌شناختی همراه با مصرف مهارکننده‌های بازجذب سروتونین تجویز می‌شود. با این حال، مشاهدات نشان می‌دهد که تغذیه نیز نقش پررنگی دربارهٔ OCD ایفا می‌کند.
رژیم غذایی رایج در کشورهای غربی (Western Diet) از شکر و غذاهای فرآوری‌شده‌ای انباشته شده است و حاوی مقادیر کافی از مواد مغذی مناسب برای کنترل وسواس نیست که در تحمل علائم به مبتلایان کمک کند. براساس پژوهش‌ها، بیماران مبتلا به اختلالات روانی همچون وسواس دچار کمبود مواد مغذی هستند. همچنین مشاهده شده است که برخی مواد مغذی خاص در کاهش علائم بیماران تأثیر چشمگیری داشته‌اند. البته اگر وسواس دارید، پیش از مصرف مکمل‌های غذایی، حتماً با پزشک معالج خود مشورت کنید.
مکمل‌ها
افزایش مصرف مواد غذایی سرشار از ویتامین ب۱۲
مشاهدات نشان می‌دهد که افراد وسواسی کمبود ویتامین ب۱۲ (Vitamin B12) دارند. مصرف مقادیر کافی ویتامین B12 برای سلامت مغز مهم است زیرا این ویتامین در متابولیسم آمینواسید هموسیستئین (Homocysteine) دخالت دارد.
افزایش آمینواسید نامبرده می‌تواند خطر احتمالی بروز برخی مشکلات و بیماری‌های روان‌شناختی مرتبط با دوپامین و سروتونین را افزایش دهد. انتقال‌دهنده‌های عصبی دوپامین و سروتونین برای پیشگیری از اضطراب، افسردگی و استرس لازم هستند که همگی مشخصه‌های وسواس محسوب می‌شوند.
بین هموسیستئین و ویتامین ب۱۲ رابطه‌ای معکوس وجود دارد و افزایش سطوح این اسید‌آمینه به کاهش ویتامین ب۱۲ منجر می‌شود. بررسی‌ها حاکی از آن است که مبتلایان به وسواس نسبت به افراد سالم دارای سطح پایین ویتامین B12 و بالای هموسیستئین هستند. از این رو، امکان دارد اختلال وسواس فکری عملی از نشانه‌های ابتدایی کمبود ویتامین ب۱۲ باشد.
گیاه‌خواران بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلا به ویتامین ب۱۲ هستند زیرا غنی‌ترین منابع این ویتامین منشأ حیوانی دارند. البته غذاهای غنی‌شده با ویتامین ب۱۲ می‌توانند با برطرف‌کردن نیاز بدن از بروز این کمبودها پیشگیری کنند.
اقدامات اساسی
- جگر غنی‌ترین منبع ویتامین ب۱۲ است؛ البته مقادیر بالای ویتامین آ در این مادهٔ غذایی وجود دارد و مصرف آن به زنان باردار توصیه نمی‌شود. ماهی و گوشت بدون چربی از جمله مرغ، بوقلمون، روغن‌ماهی (کاد) هم منبع خوبی برای تأمین ویتامین ب۱۲ (کوبالامین) به شمار می‌روند.
- تخم‌مرغ، تخم پرندگان، پنیر و ماست هم حاوی این ویتامین هستند.
- درصورتی‌که که از رژیم غذایی وگان یا گیاهخواری پیروی می‌کنید، غذاهای غنی‌شده مانند غلات صبحانهٔ کم‌شکر یا بدون شکر افزودنی و همچنین شیر گیاهی مصرف کنید.
- شاید مصرف مکمل‌ها برای افراد وگان یا گیاهخوار لازم باشد. البته پیش از مصرف هر نوع مکمل غذایی، حتماً با پزشک معالج خود مشورت کنید.
افزودن پری‌بیوتیک و پروبیوتیک به رژیم غذایی نرمال
یافته‌های علمی نشان می‌دهد که پری‌بیوتیک‌ها (Prebiotics) و پروبیوتیک‌ها (Probiotics) با افزایش باکتری‌های خوب روده برای سلامت گوارش مفید هستند.
این باکتری‌ها در تولید ویتامین ب۱۲ هم نقش دارند. سلامت باکتری‌های دستگاه گوارش یا فلور روده باعث افزایش تولید و جذب ویتامین ب۱۲ می‌شود. اختلال در اجتماع باکتری‌های گوارشی یا میکروبیوم‌ها به‌دلیل ارتباط مغز و گوارش، بر سلامت روان اثر دارد. شبکه‌هایی از اعصاب و مسیرهای نورونی، روده و مغز را به هم متصل می‌کنند که در اصطلاح محور مغز و روده (Gut-Brain Axis) گفته می‌شود.
طبق مطالعات، مصرف پری‌بیوتیک و پروبیوتیک با بهبود علائم وسواس همراه بوده است.
اقدامات اساسی
- میوه‌ها و سبزیجات را در رژیم غذایی خود بگنجانید که منابع طبیعی پری‌بیوتیک‌ها به شمار می‌روند. بهتر است روزانه پنج واحد از میوه‌ها و سبزیجات مختلف میل کنید. هر واحد میوه با یک سیب متوسط برابر است و چهار قاشق غذاخوری سر پر اسفناج یا کلم‌پیچ نیز یک واحد سبزیجات را تشکیل می‌دهد. گوجه، انواع توت، موز، مارچوبه، پیاز، هویج، سبزیجات سبز و سالاد منابع خوبی محسوب می‌شوند.
- مصرف غذاهای پر‌فیبر مانند غلات صبحانهٔ کم‌شکر، انواع جو، لوبیا و عدس باعث تقویت سلامت روده می‌شوند.
- افزایش مصرف آب و مایعات حائز اهمیت است زیرا از عوارض جانبی افزایش مصرف فیبر روی معده مانند نفخ و یبوست پیشگیری می‌کنند.
- مواد غذایی تخمیر‌شده مثل ماست، کفیر، کلم‌ترش، کامبوچا (چای تخمیری) و کیمچی (غذای تخمیری کره‌ای) را در رژیم غذایی خود جای دهید که سرشار از پروبیوتیک‌ها هستند.
افزایش مصرف اسیدهای چرب امگا۳
اسیدهای چرب امگا۳ (Omega-3) نوعی اسید چرب ضروری هستند که تنها از طریق رژیم غذایی تأمین می‌شود زیرا بدن قادر به ساختن آن نیست.
اسیدهای چرب سه نوع هستند:
- آلفا لینولنیک اسید (ALA)
- ایکوزاپنتانوئیک اسید (EPA)
- دوکوزاهگزانوئیک اسید (DHA)
اسیدهای چرب مخصوصاً نوع دوم و سوم در سلامت روان تأثیر به‌سزایی داشته‌اند.
اسیدهای چرب حاضر در مغز برای تنظیم ارتباط میان مغز و نورون‌ها مفید هستند به‌ویژه در فرآیندهایی که خلق‌وخو را کنترل می‌کنند. مطالعات نشان داده‌اند که ترکیب پلی‌فنول‌ها (Polyphenol) و اسیدهای چرب امگا۳ دسترسی به امگا۳ را بیشتر می‌کند زیرا پلی‌فنول‌ها خاصیت آنتی‌اکسیدانی دارند. شراب قرمز، چای، شکلات تلخ، میوه‌ها و سبزیجات حاوی این ترکیب هستند.
اگرچه شواهد کافی برای تجویز مصرف مکمل اسید چرب امگا۳ وجود ندارد، برخی پژوهش‌ها ارتباط میان دریافت امگا۳ و تسکین علائم اختلال OCD را نشان می‌دهند.
اقدامات اساسی
قرار بگذارید حداقل هفته‌ای یک‌بار ماهی چرب میل کنید. راهنمای رژیم غذایی سالم توصیه می‌کند که افراد هفته‌ای دو واحد ماهی میل کنند و یک واحد آن ماهی چرب مانند سالمون، ماهی شیر و ساردین باشد که از امگا۳ سرشار هستند.
- غذاهای غنی‌شده با امگا۳ مانند تخم پرندگان هم منابع خوبی به شمار می‌روند.
- افراد گیاهخوار و وگان احتمالً سایر منابع مثل مغزها و دانه‌ها، روغن آن‌ها همچون روغن گردو، شی باتر، تخم کتان، جلبک دریایی و جلبک را در نظر بگیرند.
- ممکن است مصرف مکمل به‌خصوص انواع DHA با مشورت پزشک معالج در تغذیهٔ وگان‌ها در نظر گرفته شود.
زندگی با وسواس فکری عملی
پیش‌بینی می‌شود آیندهٔ وسواس فکری عملی چگونه خواهد بود؟ چشم‌انداز یا دورنمای OCD می‌تواند متفاوت باشد. این بیماری اغلب مشکلی مادام‌العمر است که مانند امواج دریا با جزر و مد همراه است.
کیفیت زندگی بیماران تحت درمان مناسب اغلب بیشتر می‌شود؛ عملکرد اجتماعی، تحصیلی و یا شغلی بهتری پیدا می‌کنند.
در صورت درمان نکردن، شکستن چرخه‌های وسواس و عادات جبری و درمان مشکل‌تر می‌شود زیرا در مغز فرد تغییرات ساختاری رخ می‌دهد. بنابراین، ضروری است تا در صورت بروز علائم وسواس در خود یا فرزند، در سریع‌ترین زمان ممکن نسبت به دریافت درمان تخصصی پزشکی اقدام کنید.
خودمراقبتی
اگر به وسواس مبتلا باشم، چگونه از خودم مراقبت کنم؟
به جز درمان‌های تخصصی پزشکی وسواس، خودمراقبتی هم به کنترل علائم کمک می‌کند. برای نمونه:
- خوب بخوابید (خوابی با‌کیفیت داشته باشید).
- به‌طور منظم ورزش کنید.
- رژیم غذایی سالم داشته باشید.
- با عزیزان خود وقت بگذرانید که از شما حمایت می‌کنند و در جریان OCD هستند.
- از روش‌هایی مانند مراقبه، یوگا، ماساژ و تصویرسازی ذهنی استفاده کنید که باعث آرامش می‌شوند.
- به انجمن حمایت از مبتلایان به OCD بپیوندید که به صورت مجازی یا حضوری فعالیت دارند.
ورزش برای OCD
تمرینات بدنی راهی طبیعی و مؤثر برای بهبود سلامت روحی، روانی، عاطفی و ذهنی هستند که کمک می‌کنند تا آرامش کسب کنیم، حس خوبی راجع به خودمان داشته باشیم و با استرس کنار بیاییم. مبتلایان به بیماری وسواس فکری عملی هم می‌توانند مشکل خود را با این روش ارزشمند کنترل کنند.
فواید ورزش بر مبتلایان وسواس فراوان است. ابتدا به کاهش اضطراب منجر می‌شود. فعالیت بدنی سبب ترشح اندورفین‌ها می‌شود که تأثیرات شگفت‌انگیزی روی خلق افراد دارند. ورزش حواس افراد را از افکار وسواس‌گونه و عادت‌های جبری پرت می‌کند چون ذهن و بدن را مشغول می‌سازند. به عبارت دیگر، ورزش یکی از راهبردهای کنترل فکر در اختلال وسواس فکری-عملی است.
علاوه بر کاهش اضطراب، فعالیت‌های جسمی باعث می‌شوند تا عزت نفس و شایستگی بیشتری پیدا کنیم. بیماران وسواسی اغلب احساس می‌کنند که این ویژگی‌ها را ندارند. انجام منظم ورزش می‌تواند این نگرش را تغییر دهد، فرد حس موفقیت به دست آورد و نسبت به خود احساس خوبی پیدا کند.
انواع ورزش برای OCD
انواع مختلف ورزش‌ها برای مبتلایان به OCD مفید هستند، به‌عنوان مثال:
- تمرینات هوازی
- تمرینات قدرتی
- یوگا
- پیلاتس
- مدیتیشن
- تمرینات بی‌هوازی
مزایای ورزش برای OCD
ورزش کمک می‌کند تا:
- حواس از وسواس‌ها پرت شود؛
- خلق‌وخو بهبود پیدا کند؛
- حس موفقیت به فرد دست می‌دهد؛
- کیفیت خواب را ارتقا می‌دهد؛
- باعث احساس خوب می‌شود؛
- اضطراب را کمتر می‌کند.
پیشگیری
,هیچ روش قطعی برای پیشگیری از اختلال وسواس فکری عملی وجود ندارد. اما با درمان در سریع‌ترین زمان ممکن می‌توان مانع از وخیم‌تر شدن این بیماری و مختل‌شدن فعالیت‌ها و روال روزمرهٔ زندگی بیماران شد.
داروها
- فلوکستین (Fluoxetine)
- فلووکسامین ( Fluvoxamine)
- پاروکستین (Paroxetine)
- سرترالین ( Sertraline)
